Τείνει να γίνει κλισέ: οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις. Ενα γρήγορο χτύπημα της καμπάνας, σχεδόν χωρίς ηχώ. Τίποτα δεν σπαρταρά στο βάθος των αριθμών, έτσι όπως ξεπηδούν αποσπασμένοι από τη φλόγα του κορωνοϊού, της ύφεσης, των ελληνοτουρκικών – θύελλες που απορροφούν και τα αποκοσκινίδια κάθε άλλης ανησυχίας. Η ψαλίδα, 124.965 θάνατοι έναντι 83.763 γεννήσεων το 2019 (οι περισσότεροι και οι λιγότερες, αντιστοίχως, από το μακρινό 1932), ανοίγει αδυσώπητα την τελευταία δεκαετία. Ομως δεν διαθέτουμε άλλα αποθέματα ενέργειας για άσφαιρες προειδοποιήσεις. Ακούγονται άλλωστε παλιοκαιρινές στον νέο ρευστό επισφαλή τηλε-κόσμο μας. Η νοημοσύνη, ανθρώπινη και τεχνητή, που κινεί τις μηχανές της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, περιφρονεί την ποσότητα, διψά για εκλεκτή δεξιότητα.
Ομως την τύχη της κρατά ακόμη στα χέρια του το μεγάλο πλήθος των ανθρώπων. Στην Ελλάδα, αυτο-συρρικνώνεται. Μέσα σε μία οκταετία ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε κατά 400.000, κι αν οι γεννήσεις κυμανθούν στο 1,3, κάτω από το 1,5 της μη αναπλήρωσης των γενεών, τη ζώνη όπου μια χώρα παγιδεύεται σε μια κατηφόρα χωρίς επιστροφή, σε 44,3 χρόνια θα έχει μείνει ο μισός. Οι ηλικιωμένοι, 65 και άνω, από 10% του πληθυσμού το 1966 σήμερα αποτελούν το 22% (28% το 2035). Τα παιδιά έως 15 ετών, από 26% το 1966 σήμερα αποτελούν το 14% (11% το 2035). Μολονότι οι ανωτέρω αριθμοί έχασαν προς στιγμήν το χάρισμα να προκαλούν τον σπασμό του ενδιαφέροντος, να υποκινούν τη λήψη ατελέσφορων ημίμετρων, αποκαλύπτουν το δυσοίωνο κενό μπροστά σε ένα μέλλον δραματικά διαφορετικό από το αναμενόμενο.
Πώς θα είναι οι οικογένειες στο μέλλον; Οι καρποί των υπολογισμών δείχνουν πολλαπλασιασμό των μονοπρόσωπων νοικοκυριών. Ηδη συγκροτούν την επικρατέστερη κατηγορία στην Ελλάδα (συνιστούν το 31% των 4.393.900 ελληνικών νοικοκυριών) και στις πιο εξελιγμένες δυτικές κοινωνίες τη συντριπτική πλειονότητα (52% στη Σουηδία). Το αύριο διαγράφεται με όλο και περισσότερους εργένηδες, μόνους ενήλικες με παιδί ή παιδιά, ζευγάρια άτεκνα ή με παιδιά σε ελεύθερη συμβίωση, ομόφυλα ζευγάρια, οικογένειες με παιδιά από προηγούμενους γάμους, διαδοχικούς γάμους, γεννήσεις με εξωσωματική γονιμοποίηση –οι μητέρες για πρώτη φορά μετά τα 30 αποτελούν το 62% του συνόλου από 30% το 1970–, συνειδητή ατεκνία… Η πυρηνική τετραμελής οικογένεια και τα άλλα παραδοσιακά σχήματα τσακίζονται από τους ανεμόμυλους του μέλλοντος. Μακραίνουν ως αριθμός τα σύμφωνα συμβίωσης· 7.924 το 2019, 14,4% του συνόλου των γάμων. Οι γεννήσεις εκτός γάμου γίνονται διψήφιες· 10% στην Ελλάδα, 54,5% στη Σουηδία, 59,9% στη Γαλλία. Τα ζευγάρια με παιδιά όλο και μειώνονται: 21,5% στην Ελλάδα, 14% στη Λιθουανία.
Νέοι τρόποι οργάνωσης και επικοινωνίας, εύθραυστες διαπροσωπικές σχέσεις, παρατεταμένη εκπαίδευση, αργοπορημένη μετάβαση στην ενηλικίωση, στον προθάλαμο της εποχής της αυτοματοποίησης που θα εξαλείψει το 50% των εργασιών ρουτίνας. Ευλογία, αλλά και κατάρα για τις απροετοίμαστες χώρες, με τους νέους εκτός εκπαίδευσης, απασχόλησης, κατάρτισης, τα χαμηλοαμειβόμενα ζευγάρια (οι μισθοί και των δύο δεν φτιάχνουν έναν κανονικό μισθό), τις γυναίκες χωρίς μόνιμη εργασία να ταλαντεύονται ανάμεσα στην άβυσσο και τις δυσψηλάφητες σωτήριες ευκαιρίες.
Ποιες θα είναι οι λύσεις στο δημογραφικό, σε ένα περιβάλλον με οχήματα χωρίς οδηγό, συναλλαγές με εντολές αλγορίθμων, ψηφιακούς βοηθούς σε κάθε βήμα, ρομπότ στη θέση ανθρώπων, να μένουν ανεπηρέαστα από ό,τι άλυτο υπάρχει στις ανθρώπινες συγκρούσεις, ανθρώπους να συν-λειτουργούν με μηχανές, συσκευές, αισθητήρες; Οι σημερινοί μαθητές του δημοτικού θα απασχολούνται σε δουλειές που δεν υφίστανται ακόμη. Η απογείωση των ισχυρότερων πτυχών της ανθρώπινης φύσης –αντιληπτικότητα, επινοητικότητα, δημιουργικότητα–, η δυνατότητα αστραπιαίας εκτέλεσης μεγα-υπολογιστικών πράξεων και εντολών, επεξεργασίας πρωτοφανούς όγκου ευρημάτων, θα τροποποιήσουν ριζικά το σύστημα παραγωγής, διακυβέρνησης, όλη τη γνώριμη πολιτικο-κοινωνική τάξη πραγμάτων, τη ζωή και την ταυτότητά μας.
Τότε, οι πιο εξελιγμένες σήμερα κοινωνίες που συγκρατούν τη μείωση των γεννήσεων με εξεζητημένα πολυσχιδή μακρόπνοα ακριβά προγράμματα, θα αναπροσαρμοστούν αβίαστα. Οι υπόλοιπες χώρες, που οδηγούνται σταθερά προς τη συρρίκνωση, αν αφυπνιστούν έγκαιρα, αν ακουμπήσουν την άυλη υπερ-μηχανή με ετοιμότητα, θα έχουν διαθέσιμα άφθονα νέα όπλα πρώτα ενάντια στη φτώχεια κι έπειτα ενάντια στη δημογραφική εξαφάνιση. Λίθος κυλινδόμενος το φύκος ου ποιεί.