Δεν είναι η πρώτη φορά που προβάλλεται ως μότο του 21ου αιώνα η «διά βίου μάθηση». Οχι ως ανάγκη διαρκούς επιμόρφωσης του ατόμου αλλά ως ανάγκη επιβίωσης. Ο δημοφιλής Ισραηλινός στοχαστής και ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι, που ήταν την προηγούμενη εβδομάδα στην Αθήνα, προσκεκλημένος του «Athens Democracy Forum», το έθεσε σε πιο αυστηρές, σχεδόν νομοτελειακές βάσεις: «Η τεχνολογία καταστρέφει θέσεις εργασίας, αλλά δημιουργεί και νέες θέσεις. Το πρόβλημα είναι η επανεκπαίδευση και η επανεφεύρεση του εαυτού μας. Για να παραμείνει κανείς στο παιχνίδι τον 21ο αιώνα, θα πρέπει να εκπαιδευτεί και να ανακαλύψει ξανά τον εαυτό του, όχι μόνο μία φορά στη ζωή του, αλλά αρκετές. Αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο» («Κ» 4/10).
Κι ενώ μέχρι τώρα, όπως περιγράφει ο Χαράρι, οι γνώσεις που αποκτούσες ως νέος σε στήριζαν σε όλη, σχεδόν, τη ζωή σου, πλέον «μέχρι να φτάσεις στα 50 τα περισσότερα από όσα έχεις μάθει στο σχολείο είναι εντελώς άσχετα». Και συνεχίζει: «Οι δεξιότητες που απέκτησες δεν είναι πλέον απαραίτητες. Πρέπει να ανακαλύψεις ξανά τον εαυτό σου και γι’ αυτό χρειάζεται να αναπτύξεις την ικανότητα να συνεχίσεις να μαθαίνεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής σου. Ακόμα περισσότερο, θα πρέπει να έχεις την ψυχολογική ικανότητα να διατηρείς ένα ευέλικτο μυαλό, να συνεχίζεις να ανακαλύπτεις τον εαυτό σου. (…) Δεν πρόκειται λοιπόν μόνο για την απόκτηση μιας νέας δεξιότητας αλλά για την ανάπτυξη μιας νέας προσωπικότητας».
Πώς μετακινείται κανείς ψυχικά, πώς μετατοπίζει τις επιθυμίες του και καλλιεργεί στο διηνεκές τις δεξιότητές του και, μάλιστα, σε ηλικίες που κανείς δεν έχει ούτε τις ταχύτητες ούτε τις δυνάμεις της νιότης; Οι εποχές επιτάσσουν έναν νέο ανθρωπότυπο. Οσοι μπορούν να ανταποκριθούν θα παραμείνουν ενεργοί και παρόντες· όσοι δεν θα τα καταφέρουν θα παρακολουθούν από το περιθώριο. Κάπως έτσι. Οι μάχιμοι και οι απόμαχοι θα είναι, άραγε, και ταξικός διαχωρισμός ή η σαρωτική δύναμη της τεχνολογίας θα δημιουργήσει γέφυρες και ευκαιρίες και για τους οικονομικά αδύναμους;
Οι όποιες προβλέψεις φλερτάρουν με την αποτυχία. Οι εξελίξεις αφήνουν μεγάλο περιθώριο στις ανατροπές γιατί όλα μοιάζουν ασταθή και απαιτούν διαρκή επαναδιατύπωση, κυρίως τα αυτονόητα. Οσο και να «έβλεπαν» ορισμένοι τον κίνδυνο της πανδημίας να έρχεται, για παράδειγμα, έπρεπε να συμβεί για να ξαναρχίσουν οι συζητήσεις (από την κλιματική αλλαγή και την παγκοσμιοποίηση μέχρι τα εθνικά συστήματα υγείας) με τη διαδικασία του επείγοντος. Η «επανεφεύρεση» μοιάζει να είναι ανάγκη πιο γενική, δεν περιορίζεται στα άτομα, περιλαμβάνει δομές κοινωνικές και θέσεις πολιτικές.
Καθημερινά σχεδόν χρειάζεται «επανατοποθέτηση» η πραγματικότητα. Δεν είναι μόνον οι ψευδείς ειδήσεις και η πληθώρα των «ό,τι να ’ναι θεωριών» που διασπείρονται με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτήν του κορωνοϊού. Είναι και η σαθρότητα του εδάφους πάνω στο οποίο πορευόμαστε: οι σταθερές διαρκώς μετατοπίζονται, η ιεράρχηση των αναγκών αλλάζει, τα συναισθήματα δοκιμάζονται και μαζί κλονίζεται και η ψυχική υγεία των ανθρώπων. Η καθημερινότητα της τηλεργασίας και ο περιορισμός των μετακινήσεων δεν φαίνεται να είναι μια παροδική συνέπεια της πανδημίας. Το 24ωρο δεν είναι χωρισμένο σε ώρες εργασίας και ώρες ανάπαυσης αφού είναι πολύ δύσκολο στην επικράτεια του σπιτιού να κρατηθούν αυστηρά χρονοδιαγράμματα.
Αρα, κατά μια έννοια, ο χρόνος, συνολικά, αποκτά διαφορετική διάσταση. Εκτός από τις ηλικιακές δεξιότητες, όπως το τοποθετεί ο Χαράρι («μέχρι να φτάσεις στα 50» όλα έχουν αλλάξει), είναι και ο διαχωρισμός του 24ώρου σε ζώνες εργασίας και ξεκούρασης που έχει ανατραπεί. Η «επανεφεύρεση» δεν περιορίζεται στον εαυτό, στην αγχωτική αναπροσαρμογή. Συμπαρασύρει και ό,τι έως σήμερα αποκαλούσαμε συνοπτικά και κωδικοποιημένα «καθημερινότητα». «Θα πρέπει να έχεις την ψυχολογική ικανότητα να διατηρείς ένα ευέλικτο μυαλό», επισημαίνει ο Ισραηλινός στοχαστής.
Είναι σημαντικό αυτήν την εποχή των βίαιων ανακατατάξεων να ανοίγει ο διάλογος που εξοικειώνει με την αβεβαιότητα. Γιατί, έτοιμες απαντήσεις προσφέρουν μόνο οι θεωρίες συνωμοσίας, ο επικίνδυνος λαϊκισμός και η δημαγωγία. Οτιδήποτε εξερευνά το άγνωστο χρειάζεται «οδηγούς» με εξάρτυση πολύπλευρη, γνώση, ευαισθησία, σκέψη αντισυμβατική και βλέμμα διεισδυτικό.