Καθώς ο κορωνοϊός σαρώνει την Ευρώπη, η μία μετά την άλλη οι χώρες κλείνουν. Μετά το καλοκαίρι, σταδιακά, και παρ’ όλο που παντού υπάρχουν σχεδόν πανομοιότυπα μέτρα για αποστάσεις, μάσκες και αποφυγή συνωστισμού, τα κρούσματα καλπάζουν, τα νοσοκομεία σιγά σιγά γεμίζουν. Τα στοιχεία είναι αμείλικτα, σχεδόν όλη η Ευρώπη είναι στο κόκκινο.
Εμείς βρισκόμαστε ξανά λίγες ημέρες ή εβδομάδες πίσω από τις περισσότερες άλλες χώρες. Όπως και τότε, έχουμε την πολυτέλεια να κοιτάζουμε τι κάνουν οι άλλοι, να δοκιμάζουμε κάποια από αυτά που κάνουν, να περιμένουμε λίγο πριν πάρουμε τις δύσκολες αποφάσεις. Αυτά που εφαρμόζουμε εμείς σήμερα, με τα μερικά lockdown σε συγκεκριμένες περιφέρειες, τα έκανε η Πορτογαλία μία εβδομάδα πριν, όταν τα ημερήσια κρούσματα στη χώρα ξεπέρασαν τα 3.000. Η Τσεχία μπήκε σε lockdown πριν από δέκα ημέρες, όταν τα ημερήσια κρούσματα εκεί έφτασαν τα 12.000. H Αυστρία, με 4.500 ημερήσια κρούσματα, ανακοινώνει νέα αυστηρά μέτρα σήμερα. Ότι κι αν δοκιμάζουν αυτές, ωστόσο (και άρα και εμείς), δεν μοιάζει να έχει αποτέλεσμα. Ο κορονωϊός καλπάζει.
Εμείς δεν πρέπει να περιμένουμε να φτάσουμε στη δική τους δραματική κατάσταση για να πάρουμε τα απαραίτητα μέτρα. Το ίδιο έγινε και το Μάρτιο, πιθανότατα το ίδιο θα γίνει και τώρα: θα τα πάρουμε πιο νωρίς. Και θα γλιτώσουμε από τις τραγωδίες που συμβαίνουν στις άλλες χώρες.
Το θέμα είναι: πόσο διαφορετικό θα είναι ένα δεύτερο lockdown; Εδώ και τόσους μήνες μια τέτοια προοπτική φάνταζε εντελώς αδιανόητη. Πιστεύαμε ότι ούτε η οικονομία, ούτε η κοινωνία μας μπορεί να αντέξει μια δεύτερη τέτοια παρέμβαση, οπότε την θεωρούσαμε αδύνατη. Δεν είναι εντελώς λανθασμένη η άποψη αυτή. Πράγματι, ένα lockdown σαν του περασμένου Μαρτίου είναι αδύνατο, αλλά όχι επειδή “δεν το αντέχουμε”. Είναι αδύνατο επειδή τώρα τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Σήμερα θέλω να καταγράψουμε μαζί εδώ τα πολλά, πολύ σημαντικά πράγματα που έχουν αλλάξει από τότε.
Κατά τη γνώμη μου, είναι επτά:
1) Σήμερα ξέρουμε πολύ περισσότερα πράγματα για το πώς μεταδίδεται ο SARS Cov-2 και έχουμε πολύ περισσότερα στοιχεία για τις δραστηριότητες που είναι πιο επικίνδυνες για τη διασπορά του. Ξέρουμε ότι το σημαντικότερο πρόβλημα βρίσκεται σε κοινωνικές εκδηλώσεις με πολύ κόσμο, σε εστιατόρια, μπαρ και άλλους χώρους όπου πολλοί άνθρωποι περνούν πολλή ώρα μαζί, αλλά όχι τόσο σε άλλους. Και, το πιο σημαντικό απ’ όλα: από ό,τι φαίνεται τα σχολεία δεν αποτελούν σημαντικό κίνδυνο διασποράς. Όλα αυτά τα δεδομένα αλλάζουν τελείως το τι νοείται ως “lockdown” σήμερα.
2) Σήμερα υπάρχουν διαθέσιμα καλύτερα πρωτόκολλα θεραπείας. Αυτό σημαίνει ότι λιγότεροι από αυτούς που μπαίνουν στο νοσοκομείο με Covid-19 πεθαίνουν. Δεν υπάρχει ακόμα αποτελεσματική θεραπεία, αλλά οι επιστήμονες έχουν μάθει κάποια πράγματα που κάνουν διαφορά, ακόμα και εξαιρετικά απλά πράγματα, όπως το αν ο ασθενής πρέπει να είναι ξαπλωμένος μπρούμυτα ή ανάσκελα. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί σημαίνει ότι λιγότεροι ασθενείς καταλήγουν σε ΜΕΘ, και έτσι έχουμε μεγαλύτερα περιθώρια για να μην φτάσουμε στην κατάρρευση του ΕΣΥ.
3) Έχουμε μάσκες. Έχουμε απολυμαντικά. Έχουμε χαρτιά υγείας. Ο μηχανισμός της τροφοδοσίας της αγοράς με είδη πρώτης ανάγκης υπέστη μια αόρατη επανάσταση μέσα σε λίγες εβδομάδες κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας. Πλέον δεν υπάρχει κίνδυνος ούτε για ελλείψεις ούτε για πανικό. Και, ταυτόχρονα, συνέβη και κάτι άλλο σημαντικό:
4) Έχουν φτιαχτεί μέσα σε χρόνο ρεκόρ υποδομές και για νέες, καλύτερες υπηρεσίες από τον ιδιωτικό τομέα, που σε κάποιες περιπτώσεις ανταποκρίθηκε ακαριαία στις νέες ανάγκες. Επιτρέψτε μου να κάνω μια παρένθεση με ένα παράδειγμα εδώ. Δεν ξέρω αν το θυμάστε, αλλά πριν από την πανδημία οι εταιρείες courier είχαν καταντήσει κάτι σαν ανέκδοτο. Ο κόσμος είχε αντιληφθεί ότι πρακτικά δεν υπάρχουν εταιρείες courier στη χώρα, αλλά μόνο κάτι μυστήρια μορφώματα με υπαλλήλους-νίντζα με μηχανάκια που κολλάνε χαρτάκια στις πόρτες, τα οποία γράφουν ότι δεν μας βρήκαν στο σπίτι και να πάρουμε τηλέφωνο αν θέλουμε να πάμε να στηθούμε σε μια ουρά για να παραλάβουμε το δέμα. Αυτή η κατάσταση, μολονότι απέχει ακόμα πολύ από το ιδανικό, έχει βελτιωθεί θεαματικά. Προσωπικά σας δηλώνω ότι εδώ και μερικές εβδομάδες μας παραδίδουν τακτικά πακέτα στο σπίτι, κάτι το οποίο δεν περίμενα να ζήσω σε αυτή τη χώρα. Κλείνει η παρένθεση. Επιπλέον στη χώρα μας έχουν βελτιωθεί πάρα πολύ οι online παραγγελίες.
Ολόκληροι νέοι κλάδοι μπαίνουν στις ηλεκτρονικές παραγγελίες, ενώ οι κλάδοι που ήταν ήδη δραστήριοι εκεί έχουν βελτιώσει τις υπηρεσίες τους, σε κάποιες περιπτώσεις εντυπωσιακά. Δεν χρειάζεται πια να περιμένεις τρεις εβδομάδες για να σου έρθει η παραγγελία του σούπερ μάρκετ. Και εκεί τα πράγματα δεν είναι ιδανικά, αλλά είναι πολύ καλύτερα από ότι το Μάρτιο, και πολύ πιο έτοιμα να ικανοποιήσουν τις ανάγκες ενός πληθυσμού κλεισμένου στα σπίτια (και της αγοράς), στις μεγάλες πόλεις τουλάχιστο. Αλλά η ψηφιοποίηση δεν έχει περιοριστεί στον ιδιωτικό τομέα. Από το Μάρτιο και μετά το κράτος έχει ψηφιοποιήσει περισσότερες διαδικασίες από ό,τι είχε ψηφιοποιήσει τα προηγούμενα 30 χρόνια.
5) Επιπλέον, αν και η προσαρμογή στην αρχή ήταν δύσκολη, πολλοί από τους εργαζόμενους γραφείου έχουν συνηθίσει σε κάποιο βαθμό την τηλεεργασία, έχουν εξοικειωθεί με τα εργαλεία (τα οποία βελτιώνονται κι αυτά απότομα, και πληθαίνουν) και έχουν αρχίσει να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά. Ακόμα και όταν έπαψαν να υπάρχουν μέτρα, πολλοί συνέχισαν να δουλεύουν από το σπίτι (το 12,2% του συνόλου το Σεπτέμβριο, πριν ξεκινήσει το μέτρο για το 40%) και πολλοί θα συνεχίσουν λίγο-πολύ απρόσκοπτα -ειδικά αν παραμείνουν ανοιχτά τα σχολεία. Βεβαίως, 1 στους 5 δηλώνουν “λιγότερο παραγωγικοί” από ότι πριν από την πανδημία. Αλλά τουλάχιστον η οικονομική δραστηριότητα συνεχίζεται.
6) Κάτι άλλο πολύ σημαντικό που έχει γίνει ξεκάθαρο, μολονότι όχι ακόμα σε όλους: δεν φταίνε τα lockdown για την κατάρρευση της οικονομίας. Φταίει η ραγδαία πτώση της ζήτησης. Δεν υπάρχει δίλημμα “οικονομία ή lockdown”. Η οικονομία είναι χαμένη ούτως ή άλλως και καταρρέει ακόμα και στις χώρες που απέφυγαν τα lockdown “για να τη σώσουν”. H οικονομική κρίση που ζούμε είναι βαθιά όχι επειδή οι κυβερνήσεις παίρνουν περιοριστικά μέτρα, αλλά επειδή ο κόσμος φοβάται. Οι επιχειρήσεις που φοβούνται ότι θα καταρρεύσουν αν μπει περιορισμός στην κυκλοφορία από τις 9 το βράδυ, δεν είναι βιώσιμες ούτε σήμερα, καθώς η κίνηση στην αγορά έχει πέσει κατακόρυφα. Απλά περιμένουν κάτι, ένα θαύμα ίσως, και υπολειτουργώντας διατηρούν μια ψευδαίσθηση ελπίδας. Όμως ο ιός δεν φεύγει, δεν εξαφανίζεται, και ο κόσμος δεν πρόκειται να σταματήσει να φοβάται και να πάει σινεμά, θέατρο ή για φαγητό, όσο τα κρούσματα καλπάζουν, ανεξαρτήτως μέτρων. Έχουμε πια καταλάβει ότι οι μόνες οικονομίες στον κόσμο που θα έχουν (αναιμική) ανάπτυξη το 2020 είναι κάποιες από τις ελάχιστες που κατάφεραν να ελέγξουν πλήρως τη διασπορά του ιού (Ταϊβάν, Κίνα κλπ).
7) Και πλέον έχουμε καταλάβει και κάτι άλλο: ότι για να αντιμετωπιστούν οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας πρέπει να στηριχθούν αυτοί που πλήττονται. Ότι η ιδέα να δίνει το κράτος λεφτά σε ανθρώπους για να μην δουλεύουν, κάτι που πολλούς ξένισε στην πρώτη φάση της κρίσης, μοιάζει όντως να είναι η μόνη λύση που λειτουργεί σε αυτή τη φάση. Ότι καμία οικονομία-ζόμπι δεν μπορεί τελικά να επιβιώσει όταν αναγκάζεις ανθρώπους να βάλουν σε κίνδυνο τη ζωή τους και τη ζωή των άλλων επειδή πρέπει να δουλέψουν (και μάλιστα συχνά σε δουλειές για το προϊόν των οποίων η ζήτηση έχει καταρρεύσει) για να ζήσουν. Η Ελλάδα, όπως και οι άλλες χώρες, πρέπει να δώσει ό,τι έχει και δεν έχει για να στηρίξει επιχειρήσεις, εργαζόμενους και ανέργους, και μάλιστα να κάνει πλάνο τριετίας λαμβάνοντας ως πιο πιθανά τα χειρότερα σενάρια για την εξέλιξη της πανδημίας. Είναι δύσκολο πράγμα και δαπανηρό και θα χρειαστεί ακόμα μεγαλύτερες υπερβάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο από τις τεράστιες που έχουν ήδη γίνει. Όλα αυτά τα λεφτά, όμως, και όλα τα επιπλέον δάνεια που θα χρειαστούν, δεν είναι σπατάλη -είναι (αναγκαστική) επένδυση στο μέλλον. Γιατί για να είναι όσο το δυνατό θεαματικότερη η επαναφορά όταν με το καλό τελειώσει αυτή η φρίκη, θα πρέπει να είμαστε εδώ, όσο το δυνατό περισσότεροι, σε όσο το δυνατό καλύτερη κατάσταση.