«Στην Ελλάδα, η στατιστική είναι πολεμική τέχνη». («In Greece, statistics is a combat sport»). Eτσι αρχίζει η Diane Coyle, καθηγήτρια Δημόσιας Πολιτικής στο Κέμπριτζ, το βιβλίο της (2014) για την επίδραση των Εθνικών Λογαριασμών στην οικονομική πολιτική. Αφετηρία (και όχι αιτία) για την παρατήρηση αυτή ήταν η προσωπική περιπέτεια του Ανδρέα Γεωργίου στην ΕΛΣΤΑΤ. Στο βιβλίο της δείχνει ότι η απόκρυψη ή χειραγώγηση στατιστικών δεικτών είναι παράγοντας αποτυχίας. Στη σύγχρονη οικονομία η διαμόρφωση πολιτικής βάσει στατιστικής παρατήρησης –το πρότυπο της εμπεριστατωμένης διακυβέρνησης– είναι μονόδρομος.
Στον αντίποδα βρίσκεται η επικίνδυνη εμπειροτεχνική διακυβέρνηση. Μπορεί ο καθένας να καταλάβει τον κίνδυνο αν την εφάρμοζε σε ένα προσωπικό πρόβλημα υγείας. Αντιμέτωπος με ένα ανησυχητικό σύμπτωμα, κανείς δεν θα διάλεγε διαγνωστικό κέντρο που εγγυάται ρόδινα εργαστηριακά αποτελέσματα. Εκεί που μας ενδιαφέρει άμεσα το αποτέλεσμα, υιοθετούμε ενστικτωδώς τις αρχές της εμπεριστατωμένης διακυβέρνησης: Με τελικό στόχο την καλή υγεία, διαλέγουμε τα μέσα και το επίπεδο προσπάθειας με βάση την επιστημονική επάρκεια και την αξιοπιστία. Δυσπιστούμε απέναντι σε επιλογές που μας κολακεύουν μεγιστοποιώντας την εικόνα προσπάθειας, χωρίς όμως χειροπιαστές ενδείξεις αποτελεσματικότητας.
Το επεισόδιο των Greek Statistics δεν έφερε μόνο του την οικονομική κρίση. Η περιφρόνηση των στατιστικών δεικτών ως διακρίβωση της οικονομικής πραγματικότητας ήταν σύμπτωμα βαθύτερου προβλήματος: Η εμπειροτεχνική διακυβέρνηση, ενεργώντας βάσει του δόγματος «Ετσι είναι, γιατί έτσι νομίζουμε», μας χάρισε έτη ανεμελιάς. Αφού στο παρμπρίζ βλέπαμε προβολές ειδυλλιακών εικόνων, αντί τον γκρεμό που πλησίαζε, τελικά πέσαμε. Το πρόβλημα των ελληνικών στατιστικών δεν οφειλόταν σε ελλείψεις υποδομής, αλλά σε εσκεμμένη υπο-αξιοποίηση υφιστάμενων δυνατοτήτων. Σε τελική ανάλυση, η ελληνική κρίση οφειλόταν σε μοντέλο διακυβέρνησης που προτιμούσε το κουτσομπολιό παρά την πειθαρχημένη λειτουργία βάσει κανόνων. Το ότι δεν ήταν ελαττωματικό το εργαλείο, αλλά απρόθυμοι οι χρήστες αποδεικνύεται από το πόσο γρήγορα ανέκαμψε μετά το 2010 η ευρωπαϊκή αξιοπιστία της ΕΛΣΤΑΤ.
Το γιατί είναι απαραίτητη η εμπεριστατωμένη διακυβέρνηση μας διδάσκει σε καθημερινή βάση η πανδημία. Η διαχείριση της πανδημίας έχει πολλά κοινά με τη διαχείριση της οικονομίας: Και τα δύο απαιτούν πολύπλοκους μηχανισμούς που σε τελική ανάλυση εξαρτώνται από τον συντονισμό ενεργειών πλήθους ανεξάρτητων ατόμων. Η διαφορά είναι ότι ο κορωνοϊός ως «αόρατος εχθρός» ανταποκρίνεται πιο γρήγορα. Τα αποτελέσματα ολιγωρίας γίνονται αισθητά με μεγαλύτερη ταχύτητα, αμεσότητα αλλά και οδύνη. Η αστόχαστη εμπειροτεχνική διακυβέρνηση –όπως αυτή της Βραζιλίας– γρήγορα έδειξε τα όριά της. Από την άλλη πλευρά, προσεκτικές ενέργειες μέσα στους περιορισμούς της επιστήμης φαίνεται να είναι ο ταχύτερος δρόμος για το ασφαλές αγκυροβόλιο του εμβολίου και, μέσω αυτού, στην ανοσία της αγέλης. Δηλαδή στο τέλος του (υγειονομικού) συναγερμού.
H πρόοδος που σημειώθηκε στην εμπεριστατωμένη οικονομική διακυβέρνηση τα τελευταία χρόνια δεν ήταν ανέφελη. Η ενσωμάτωση στατιστικών δεικτών στη διαδικασία αποφάσεων παραμένει περιορισμένη, ενώ η λειτουργία του κράτους σε καταστάσεις περίτεχνης «στατιστικής ομίχλης» είναι κοινή: Πώς αλλιώς να χαρακτηρίσει κανείς δημοσιεύματα ότι ο Κοινωνικός Προϋπολογισμός εμφανίζει αυξημένο πλεόνασμα, τη στιγμή κατά την οποία έχουν κατακρημνιστεί τα έσοδα και αυξηθεί οι δαπάνες; Ή ότι η δημοσιοποίηση προβολών φαίνεται να εμμένει σε ωραιοποιήσεις; Η δημόσια συζήτηση της οικονομίας φαίνεται να προτιμά την παλαιάς κοπής ανεκδοτολογική επαλήθευση παρά κάποια συντεταγμένη στατιστική βάσανο.
Ακόμη και στην περίπτωση της πανδημίας, η ανάσα του καλοκαιριού αξιοποιήθηκε για νέες κλίνες, όχι όμως για τη θεμελίωση στατιστικής υποδομής μέτρησης της πορείας και της διασποράς της πανδημίας. Στη Βρετανία, αντιθέτως, μια μεγάλη δειγματοληπτική έρευνα της αντίστοιχης ΕΛΣΤΑΤ μαζί με πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα παρακολουθεί σε εβδομαδιαία βάση τυχαίο δείγμα του πληθυσμού και λειτουργεί ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με δημοσιεύματα, ένα τέτοιο σύστημα εξετάστηκε αλλά απορρίφθηκε ως περιττή πολυτέλεια.
Αυτή την εβδομάδα δόθηκε στη δημοσιότητα η Εκθεση της Επιτροπής Πισσαρίδη. Προσπαθεί να βρει διέξοδο από τη μέγγενη της διπλής κρίσης – οικονομικής και πανδημικής. Να πορευτεί, δηλαδή, η χώρα σε ένα διπλά άγνωστο πεδίο. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, ότι η έκθεση εφαρμόζει τις αρχές της εμπεριστατωμένης διακυβέρνησης: Σαφής και ποσοτική ανάλυση των προκλήσεων, προσαρμογή των διαθέσιμων εργαλείων, αναζήτηση μεθόδων παρακολούθησης.
Το αν η Εκθεση επιτύχει εκεί όπου απέτυχαν οι προκάτοχοί της, συνεπώς, δεν θα κριθεί από την ποιότητα του κειμένου, από την επιστημοσύνη των συντακτών, αλλά ούτε και από μεμονωμένες προτάσεις. Η Επιτροπή έκανε τη δουλειά της. Εναπόκειται, πλέον, στους αναγνώστες των 244 σελίδων, αλλά κυρίως στους παραλήπτες της στην κυβέρνηση, αλλά και σε ολόκληρο τον πολιτικό κόσμο, να δείξουν ότι έμαθαν κάτι από δέκα χρόνια οικονομικής και υγειονομικής κρίσης.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.