Ως σύγχρονοι άνθρωποι, μαθημένοι να ζούμε σε ανοιχτές κοινωνίες ευημερίας, θεωρούμε μερικά πράγματα αυτονόητα. Πιστεύουμε λ.χ. στην αυτόβουλη ατομική επιλογή. Μας ενοχλεί η σκέψη ότι το κράτος θα μας υπαγορεύσει πώς να οργανώσουμε τη ζωή μας.
Υπό «κανονικές» συνθήκες –απορροφημένοι, δηλαδή, στις ρουτινώδεις δραστηριότητές μας– αυτά τα αυτονόητα αποκτούν φυσικότητα. Σαν τον αέρα που αναπνέουμε, δεν μας προβληματίζουν. Η πανδημία μάς συγκλονίζει ακριβώς γιατί, μεταξύ άλλων, προβληματοποιεί τα αυτονόητα. Η πανδημία δεν ελέγχεται εύκολα, όχι μόνο γιατί ο κορωνοϊός είναι εξαιρετικά μεταδοτικός αλλά, επίσης, γιατί ο έλεγχός του προϋποθέτει αλλαγή του τρόπου ζωής – νέες συνήθειες, δηλαδή νέα αυτονόητα. Ο ιός δρα αυτόματα και ταχύτατα, ενώ οι νέες συνήθειες απαιτούν βούληση και χρόνο για να εμπεδωθούν.
Οι κόρες μας κάνουν μπαλέτο. Πριν τεθεί σε ισχύ το απαγορευτικό, προβληματιστήκαμε. «Να πάνε ή όχι; Κι αν μολυνθούν;». Το ίδιο ερώτημα είχαν και οι υπόλοιποι γονείς. Αποτέλεσμα; Αβεβαιότητα. Σε ένα ανώτερο επίπεδο, το ίδιο ερώτημα απασχολούσε και την ιδιοκτήτρια της σχολής μπαλέτου: «Να λειτουργήσω ή όχι; Κι αν γίνω εστία μετάδοσης;». Παρόμοιος προβληματισμός διακατείχε και τις λοιπές σχολές. Αποτέλεσμα; Αβεβαιότητα.
Οσο αυξάνεται η αβεβαιότητα, τόσο τα άτομα ανησυχούν, γίνονται υπερευαίσθητα και τείνουν να συμπεριφέρονται σπασμωδικά. Οι διαμάχες αυξάνονται, καθότι η μέχρι χθες ρουτινώδης –«κανονική»– δραστηριότητα προβληματοποιείται. Ενας πατέρας λ.χ. παρατήρησε επικριτικά ότι ο γιος μιας φιλικής οικογένειας χρησιμοποιούσε το λεωφορείο για να πάει σχολείο – ανεύθυνη πρακτική, κατά τη γνώμη του. Τα παιδιά, όταν δεν τους επιτρέπουν οι γονείς να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που αγαπούν, ενώ σε άλλες οικογένειες συμβαίνει το αντίθετο, δυσφορούν – «γιατί αυτοί κι όχι εμείς;». Η θραύση της «κανονικότητας» φέρνει συγκρούσεις.
Η αβεβαιότητα αίρεται σε ένα ανώτερο επίπεδο: με έγκαιρη κρατική απαγόρευση. Σε συνθήκες υγειονομικής κρίσης είναι λειτουργικότερο να μην επιλέγουν τα άτομα, αλλά οι Αρχές. Οχι μόνο γιατί οι Αρχές γνωρίζουν καλύτερα τη μεγάλη εικόνα, αλλά γιατί, απαλλάσσοντας τα άτομα από το άχθος της απόφασης, μειώνουν την πολυπλοκότητα του προβλήματος (όλοι εντέλλονται να κάνουν το ίδιο) και αυξάνουν την πιθανότητα έγκαιρης επίτευξης του στόχου (τον έλεγχο της πανδημίας).
Αυτό, όμως, σημαίνει εμπιστοσύνη στη γνωστική υπεροχή και ικανότητα του κράτους. Η ατομικιστική νοο-τροπία μας, ενισχυμένη, κατά περίπτωση, από αντικρατικιστικές ιδεοληψίες ή προκαταλήψεις και τον διαδικτυακά υποβοηθούμενο ξερολισμό του «δήμου», δεν το αποδέχεται εύκολα. Δεν είναι τυχαίο που στη Νότια Κορέα, στην Ταϊβάν και στην Αυστραλία, δημοκρατικές χώρες που αντιμετώπισαν επιτυχώς την πανδημία (και) με απαγορευτικά, το κράτος αφενός θεωρείται αξιόπιστο, αφετέρου οι πολίτες θεωρούν αυτονόητο ότι πρέπει να συνεργάζονται μαζί του.
Η μικρή μας κόρη διαγνώστηκε στο σχολείο ως «στενή επαφή» κρούσματος. Με βάση τα πρωτόκολλα, έπρεπε να μείνει απομονωμένη στο σπίτι για 14 μέρες. Επιπλέον, όχι μόνο έπρεπε να μη βγαίνει από το δωμάτιό της, αλλά να χρησιμοποιεί ιδιαίτερη τουαλέτα, και συγκεκριμένα πιάτα και μαχαιροπίρουνα. Με άλλα λόγια, το σπίτι έπρεπε να μετατραπεί σε ένα είδος οιονεί δεσμωτηρίου ή εργαστηρίου. Καμία φυσιολογική οικογένεια δεν ζει έτσι. Επρεπε να αποκτήσουμε νέες συνήθειες.
Ο φόβος της λοίμωξης αλλοιώνει τη συνήθη χρήση των χώρων και σκιάζει τις σχέσεις βαθιάς οικειότητας αγαπημένων προσώπων. Το νοικοκυριό παύει να συνιστά ενιαίο ενδιαίτημα και μετατρέπεται σε άθροισμα συγκατοικούντων ατόμων. Αυτονόητα όρια-σύνορα γίνονται διαπερατά ή καταργούνται. Το σπίτι μας έγινε, χάρις στο Διαδίκτυο, και σχολή μπαλέτου και σχολείο και γραφείο.
Η πανδημία οδηγεί, δυνητικά, σε ακραία εξατομίκευση (απομονώσου αν είσαι στενή επαφή ή κρούσμα) και αποξένωση (μην αγγίζεις τα αγαπημένα σου πρόσωπα)· μετατρέπει μια συλλογική οντότητα, όπως π.χ. η τάξη, σε άθροισμα βιρτουαλικών ατομικοτήτων. Ο κοινός λόγος που συνέχει ένα κοινωνικό σύστημα (οικογένεια, οργανισμός, κοινωνία) πρέπει να αναεπινοηθεί· νέες θεωρήσεις και συνήθειες να εμπεδωθούν.
Αν και δύσκολο, είναι εφικτό, ιδιαίτερα αν δούμε την εμπειρία του εγκλεισμού ως ευκαιρία καλλιέργειας αρετών που, έτσι κι αλλιώς, μας χρειάζονται. Οι αστροναύτες, οι εξερευνητές, και οι φυλακισμένοι λ.χ. έχουν πολλά να μας διδάξουν για την απομόνωση. Το κλειδί είναι η προσαρμοστικότητα και η διαχείριση προσδοκιών, λέει η Χριστίνα Κοχ, η οποία έζησε 328 ημέρες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ΝΥΤ, 25/11/20). Εχοντας περάσει 20 χρόνια στη φυλακή, η Τζένιφερ Τουν παρατηρεί στωικά ότι η αποδοχή της απομόνωσης, την έφερε σε επαφή με τον βαθύτερο εαυτό της – άρχισε να βιώνει τον χρόνο πληρέστερα, να παρατηρεί καλύτερα, να εκτιμά τα τετριμμένα (Guardian, 13/4/20).
Η πανδημία θα εκλείψει κάποια στιγμή, η ευθραυστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης όχι. Οι δημόσιοι θεσμοί μας προστατεύουν, αλλά δεν αρκούν. Χρειάζεται να καλλιεργούμε, ιδιωτικά και συλλογικά, εκείνες τις αρετές που, όπως γράφει ο Ακινάτης, μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας δυσκολεύει στη ζωή. Ξέραμε ανέκαθεν ποιες είναι: προσαρμοστικότητα, ανθεκτικότητα, υπομονή, φιλαλληλία.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.