Ενα από τα μεγάλα μυστήρια της χώρας μας είναι πώς ένας λαός που αριθμεί τόσο λίγους ανθρώπους, με μια Ιστορία τόσο μεγάλη σε διάρκεια και σημασία, μπορεί να βρίσκεται συνεχώς σε τέτοιο αναβρασμό που η δημόσια συζήτηση να παραπέμπει σε εποχές εμφύλιου σπαραγμού. Υπάρχουν ακόμη άλυτα τόσα ζητήματα μεταξύ μας, όταν προηγούμενες αιτίες διχασμού έχουν εκλείψει; Το πολιτειακό και το γλωσσικό ζήτημα έχουν λυθεί, σοβαρές ιδεολογικές διαφορές (και οι αντίστοιχες ξένες παρεμβάσεις) δεν υπάρχουν πια, ούτε χαρισματικές προσωπικότητες που, διά του εκτοπίσματός τους, θα δίχαζαν τους πολίτες. Τι είναι, λοιπόν, αυτό που μας κάνει –από αρχηγούς κομμάτων έως τα «τρολ» στα κοινωνικά δίκτυα– να χύνουμε τόσο δηλητήριο στην καθημερινή αντιπαράθεσή μας ώστε να κάνουμε το εύκολο δύσκολο και το δύσκολο αδύνατο;
Το ερώτημα απασχολεί ιστορικούς, κοινωνιολόγους, πολιτικούς επιστήμονες, ψυχολόγους, ψυχαναλυτές, συγγραφείς, δημοσιογράφους και πολίτες –Ελληνες και ξένους– από τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Ασφαλώς, η Ιστορία, η γεωγραφία και οι κοινωνικές συνθήκες, όπως διαμορφώνονταν μέσα από τους αιώνες σε διαφορετικά μέρη όπου υπήρχαν Ελληνες, έπαιξαν κύριο ρόλο στην εξέλιξη του έθνους, στις συμπεριφορές και στους μύθους των Ελλήνων. Μαζί με τα γεγονότα, ισχυρό ρόλο έπαιξε –και παίζει– η μνήμη: όσα θυμόμαστε επειδή μας κάνουν υπερήφανους ή επειδή μας στεναχωρούν και μας θυμώνουν, είτε αφορούν την εθνική ιστορία και τον τόπο καταγωγής μας είτε την πολιτική ιστορία της οικογένειας και της παράταξης στην οποία «ανήκουμε». Είμαστε υπερήφανοι για το 1821 και για το «Οχι» του ’40, θρηνούμε για την Αλωση, τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κύπρο το ’74· καμαρώνουμε που είμαστε από την Κρήτη ή τη Μακεδονία, από βουνό ή θάλασσα, από πόλη ή χωριό. Πολιτικοί και ποδοσφαιρικοί θρίαμβοι μας ανυψώνουν και οι ήττες μάς γεμίζουν εκδικητική οργή.
Τα σκαμπανεβάσματα της Ιστορίας, οι πληγές και οι θρίαμβοι που επιλέγουμε να θυμόμαστε σμίλεψαν ένα αφήγημα όπου αισθανόμαστε μελαγχολία για περασμένα μεγαλεία, εγρήγορση για τις επιβουλές γειτόνων και τις παρεμβάσεις μεγάλων δυνάμεων, και μια διάχυτη αίσθηση αδικίας, ότι κάποιοι μας στερούν (ή θέλουν να μας στερήσουν) απ’ αυτά που μας ανήκουν. Η Ιστορία μάς αναγκάζει να βλέπουμε τον κόσμο με ψυχραιμία, για να είμαστε έτοιμοι πάντα να υπερασπιστούμε τη χώρα μας. Την ίδια ώρα, όμως, μας διδάσκει ότι όταν ο φόβος στρέφεται εναντίον του διπλανού μας, μετατρέπεται σε φθόνο και σε μια συνεχή διαμάχη διεκδίκησης και εκδίκησης. Ο Μοντεσκιέ, ο μεγάλος φιλόσοφος του Διαφωτισμού, παρατήρησε ότι «η αληθινή ενότητα είναι αρμονική και έχει ως συνέπεια να συμπράττουν όλα τα μέρη για το γενικό καλό, παρά τις φαινομενικές αντιθέσεις τους» («Εκτιμήσεις για τα αίτια του μεγαλείου και της παρακμής των Ρωμαίων», μτφ. Θ. Σκάσσης, εκδόσεις Πόλις). Οταν η αντιπαράθεση πάνω σε ζητήματα που όφειλαν να μας ενώνουν διεξάγεται με όρους εμφύλιου πολέμου, επειδή αυτό ξέρουμε, αυτό μας βολεύει, θα γνωρίζουμε ποιο είναι το «γενικό καλό» για να το υπηρετήσουμε;