«Τι είναι, τότε, ο χρόνος; Αν κανείς δεν με ρωτά, γνωρίζω. Αν θέλω να το εξηγήσω σε αυτόν που με ρωτά, δεν γνωρίζω.»
ΑΓΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ
Στις συνεντεύξεις μετά γεύματος της κυριακάτικης «Καθημερινής», ίσως έχετε προσέξει μια χρονογραμμή στην κορυφή της σελίδας, με τίτλο «Οι σταθμοί του/της». Εκεί, πάνω σε μια ευθεία γραμμή, σημειώνονται οι χρονιές και τα αντίστοιχα γεγονότα που το πρόσωπο της συνέντευξης θεωρεί σημαντικά στη ζωή του/της.
Αυτός είναι ο κλασικός τρόπος κατανόησης του χρόνου – διαδοχή στιγμών. Σε πρώτη ανάγνωση, η χρονογραμμή της «Κ» υποδηλώνει ωρολογιακή αντίληψη του χρόνου – μετρούμε τον χρόνο με βάση το ρολόι και το ημερολόγιο. Ο χρόνος θεωρείται, δυνητικά, μετρήσιμο μέγεθος, και, συνεπώς, αξιοποιήσιμος πόρος.
Στις νεωτερικές κοινωνίες τείνουμε να σκεπτόμαστε τον χρόνο, κατά πρώτον, ωρολογιακά. Αυτή η θεώρηση επιτρέπει την οργάνωση, τον σχεδιασμό, και τον συντονισμό δραστηριοτήτων κλίμακας. Καθότι αξιοποιήσιμος πόρος, ο χρόνος συσσωρεύεται (π.χ. άδειες), σπαταλιέται (π.χ. αναμονή), επεκτείνεται (π.χ. παράταση αποπληρωμής δανείου), συρρικνώνεται (π.χ. ταχεία έγκριση εμβολίου), δανείζεται (π.χ. αναμονή στην ουρά για κάποιον άλλο), ή επενδύεται (π.χ. επιστημονική έρευνα με την προσδοκία επιτυχημένων αποτελεσμάτων).
Ο ωρολογιακός χρόνος αξιοποιείται στρατηγικά όταν το μέλλον καθίσταται πιο σημαντικό από το παρόν. Για να αποκτήσει καλή φήμη στην αγορά, η σοβαρή επιχείρηση δεν ενδίδει στον πειρασμό του εφήμερου κέρδους. Αντιστρόφως: όταν μια χώρα δανείζεται αλόγιστα και καταναλώνει ακόρεστα, συρρικνώνει το μέλλον στο παρόν – ζει σε ένα αέναο παρόν. Μην προνοώντας για το αύριο (π.χ. το ενδεχόμενο να μη βρίσκει δανειστές), γίνεται ευάλωτη. Στρατηγική αντίληψη του χρόνου σημαίνει ότι αναβάλλουμε την ικανοποίηση επιθυμιών στο παρόν γιατί επιδιώκουμε σημαντικότερα οφέλη στο μέλλον.
Οταν σκεπτόμαστε τον χρόνο ωρολογιακά απλοποιούμε: εστιάζοντας στη μέτρηση, τείνουμε να ξεχνούμε ότι ο ωρολογιακός χρόνος προκύπτει από τον «πρακτικό χρόνο» – τον χρόνο, δηλαδή, στον οποίο διεξάγονται οι μεστές νοήματος πρακτικές δραστηριότητές μας (π.χ. διδασκαλία, νοσηλεία, μαγειρική, κ.λπ.).
Ο πρακτικός χρόνος έχει πάντοτε πεδίο αναφοράς και, συνεπώς, συγκεκριμένο περιεχόμενο και αξιολογική σημασία. Το «ώρα για μάθημα» αναφέρεται στη μαθησιακή δραστηριότητα (περιεχόμενο) και εμπεριέχει κανονιστικότητα (π.χ. είναι ανάρμοστο να μιλάς στο κινητό). Σε δεύτερη ανάγνωση, η χρονογραμμή της «Κ» εμπεριέχει στοιχεία πρακτικού χρόνου (π.χ. γάμος, προαγωγή, βράβευση, κ.λπ. – γεγονότα σημαντικά για τον συνεντευξιαζόμενο). Στον πρακτικό χρόνο, δεν έχουμε απλώς διαδοχή στιγμών αλλά αναφορά σε εξελισσόμενες δραστηριότητες: το παρελθόν και το μέλλον έχουν σημασία στον βαθμό που σχετίζονται με τα τρέχοντα πρακτικά ενδιαφέροντά μας. Ο δικαστής λαμβάνει υπόψη τη νομολογία για το θέμα που εξετάζει. Η δασκάλα σχεδιάζει το μάθημα έχοντας κατά νου τις αντιδράσεις των μαθητών πέρυσι.
Στον πρακτικό χρόνο, το «πότε» δεν δηλώνεται από έναν αφηρημένο αριθμό (π.χ. 10 π.μ.) αλλά βιώνεται από την ενεργό εμπλοκή του δρώντος ατόμου σε μια εκτυλισσόμενη δραστηριότητα. Στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Netflix «The Surgeons’ Cut», συχνά οι βιογραφούμενοι χειρουργοί αναφέρονται στην κατάλληλη στιγμή (τον Αριστοτελικό «καιρό») που πρέπει να κάνουν κάτι στη διάρκεια μιας εγχείρησης. Αν επέμβουν λίγο αργότερα ή λίγο νωρίτερα θα είναι ά-καιρο – ο ασθενής θα κινδυνεύσει.
Και ο πρακτικός χρόνος, ωστόσο, συνιστά απλοποίηση, εφόσον προϋποθέτει τον «αρχέγονο χρόνο», όπως παρατηρεί ο Χάιντεγκερ. Οι στιγμές που βιώνονται στον πρακτικό χρόνο (π.χ. η εμπειρία του χειρουργού στην εγχείρηση) απαρτίζουν μέρος μιας ευρύτερης ολότητας για το δρων άτομο.
Ο χειρουργός, π.χ., υπάρχει ως χειρουργός στο μέτρο που αυτοκατανοείται προβάλλοντας τον εαυτό του σε έναν ήδη συγκροτημένο τρόπο ζωής (αυτόν της χειρουργικής).
Ο τρόπος ζωής σηματοδοτεί «δυνατότητα», όχι τετελεσμένο γεγονός. Η δυνατότητα δεν βρίσκεται στον επόμενο «σταθμό» της χρονογραμμής του, όπως π.χ. η επικείμενη βράβευσή του τον επόμενο μήνα, αλλά δεν παύει να είναι μελλοντική: η ύπαρξή του ως χειρουργού πάντοτε προηγείται των συγκεκριμένων δραστηριοτήτων του. Να είσαι οτιδήποτε είναι εγγενώς μελλοντικό – όχι με την έννοια ότι θα επέλθει ένα γεγονός, αλλά με την έννοια της κίνησης-προς, μέριμνας-για την εκπλήρωση δυνατοτήτων.
Οπως το μέλλον ποτέ δεν γίνεται παρόν, αντιστοίχως, ουδέποτε το παρελθόν ήταν παρόν. Οι πρόσφατες διαμαρτυρίες του κινήματος Black Lives Matter μας θύμισαν ότι παρελθόντα γεγονότα, όπως π.χ. η ανέγερση αγαλμάτων σε ιδιοκτήτες σκλάβων, δεν συνιστούν φυσικά φαινόμενα, αλλά ιστορικά συμβάντα – προκύπτουν και νοηματοδοτούνται από αντιλήψεις που διαμορφώνονται στο εκάστοτε παρόν. Οικειοποιούμαστε το παρελθόν ανάλογα με το πώς αντιλαμβανόμαστε το παρόν και φανταζόμαστε το μέλλον. Στον «αρχέγονο χρόνο», παρελθόν, παρόν, και μέλλον συνιστούν ολότητα, δεν έχουν σχέσεις γραμμικής διαδοχής.
Υφιστάμεθα υπαρξιακό θάνατο όταν στο ερώτημα «πώς θέλω να ζω;» καμία απάντηση δεν παράγει νόημα – καμία «δυνατότητα» δεν μας συγκινεί. Η ευχή «χρόνια πολλά», στην αυθεντικότερη εκδοχή της, δεν αφορά τόσο χρονολογικά έτη ζωής, όσο υπαρξιακή πληρότητα – δυνατότητες του ζην.
Χρόνια Πολλά!
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.