Πολλά διδάγματα μπορεί κανείς να αντλήσει από το 2020. Κρατώ ένα. Αυτός ο χρόνος διέλυσε τις αυταπάτες του «πηγαίνω μόνος», «μπορώ μόνος», ψευδαισθήσεις αυτοδυναμίας και αυτάρκειας. Στην οικονομία, στην κοινωνία, στο παγκόσμιο σύστημα. Παντού.
Δεν είναι λίγο. Σκεφτείτε: ζήσαμε στον δυτικό κόσμο, στις δεκαετίες μετά το ’60, την κορύφωση του ατομικισμού, το ιδεολογικό πρωτείο του ατόμου. Δικαιολογημένα, ύστερα από δύο πολέμους που κατέδειξαν την κτηνωδία εθνικισμού και ολοκληρωτισμού, και με διάφορες τυραννίες μέχρι σήμερα να οικοδομούν τα κολεκτιβιστικά τους οράματα στην καταπίεση ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Ομως, η επικράτηση του δυτικού ατομικισμού εγκατέστησε και μια πεποίθηση ότι η επιτυχία σου ανήκει πλήρως, αποκλειστικά προϊόν της δικής σου προσπάθειας και αξίας – και αντίστοιχα η αποτυχία σημαίνει ότι κάποιοι δεν άξιζαν ή δεν προσπάθησαν αρκετά. Είναι βέβαια χρήσιμη η ηθική της ατομικής ευθύνης: προάγει την ατομική προσπάθεια και αξιοκρατία, όπου ο καθένας κρίνεται για τις πράξεις του αντί να ρίχνει το φταίξιμο στους άλλους. Πολύ σωστά, αρκεί να μην ξεχνά κανείς ότι η επιτυχία έχει συχνά πίσω της έναν κρίσιμο σιωπηρό συντελεστή: την καλή τύχη. Πολλοί δεν έφτασαν εκεί ή βρέθηκαν στην απέξω γιατί ήταν άτυχοι. Οπως συμβουλεύει ο πατέρας στο Great Gatsby, «όταν θες να ασκήσεις κριτική σε κάποιον, να θυμάσαι ότι δεν είχαν όλοι τα δικά σου πλεονεκτήματα».
Η πανδημία (και η οικονομική κρίση πριν από αυτήν) ήταν ένα χαστούκι αυτογνωσίας και σεμνότητας για όλους, και κυρίως για τη χρυσή αυτάρκεια των ελίτ. Μας θύμισε πόσα εξαρτώνται από παράγοντες πέραν του ελέγχου μας, πόσο άρρηκτη είναι η αλληλεξάρτησή μας από τους άλλους. Κατέδειξε πόσο πολλά οφείλουμε στους αφανείς «αναγκαίους εργαζόμενους» της πρώτης γραμμής, υγειονομικούς, εργαζόμενους στις εφοδιαστικές αλυσίδες, για την επιβίωσή μας όλους αυτούς τους μήνες.
Στην οικονομία, επίσης κατέρρευσε μια ανιστόρητη δοξασία, ότι πολίτες και επιχειρήσεις μπορούν πάντα μόνοι τους χωρίς το κράτος. «Η φοβερότερη φράση είναι: είμαι από την κυβέρνηση κι είμαι εδώ για να βοηθήσω», ειρωνευόταν ο Ρέιγκαν. Εβρισκα πάντα απλοϊκή ή επιτήδεια την ακραία αντικρατικιστική ρητορεία. Υπάρχουν συγκυρίες στις οποίες εκατομμύρια πολίτες και επιχειρήσεις εξαρτώνται ζωτικά από τη βοήθεια του κράτους – κι αν αναρωτιέστε ποιες είναι, μάλλον ζούσατε σε άλλον πλανήτη το 2020. Οι επιχειρήσεις δεν υφίστανται έξω από τη μακροοικονομία που τις περιβάλλει: στην ακραία ύφεση χρειάζονται δημόσια στήριξη για να περισωθεί το παραγωγικό και ανθρώπινο κεφάλαιό τους, και προηγμένες δημόσιες υποδομές για να λειτουργήσουν. Ο Κέινς άλλωστε ήταν ένας γνήσιος φιλελεύθερος, που έσπευσε να διασώσει τον καπιταλισμό από την αφέλεια των σοσιαλιστών και την τύφλωση των συντηρητικών.
Η μεγαλύτερη διεθνής φενάκη που καταρρέει με κρότο το 2020 είναι αυτή της εθνικής αυτάρκειας. Επειτα από μια τετραετία «America First» περιφρόνησης διεθνών θεσμών, συμφωνιών και συμμάχων, η Αμερική του Τραμπ βγαίνει αποδυναμωμένη και με λαβωμένο το διεθνές της γόητρο. Οσα επιδιώκει στη διεθνή σφαίρα είναι αδύνατο να τα επιτύχει έξω από το πλαίσιο πολυμερών διεθνών θεσμών, χωρίς τη βοήθεια και τη συνεργασία εταίρων και συμμάχων, όπως έσπευσε ήδη να υπογραμμίσει ο Μπάιντεν.
Στη Βρετανία, η οίηση των πρωταγωνιστών του Brexit καταλήγει σε παρόμοια (αλλά αναντίστρεπτα) αποτελέσματα, υπό το βουνό των ψεμάτων που επινόησαν. Μπορείς να έχεις μεγαλύτερη κυριαρχία; Ναι. Αλλά όσο έλεγχο επαναπατρίζεις, τόσο εμπόριο χάνεις. Και πραγματική αυτονομία δεν θα έχεις, ως μεσαία δύναμη σε έναν κόσμο υπερδυνάμεων. Και όσο εξαρτάσαι από την πενταπλάσια ευρωπαϊκή αγορά, θα ετεροκαθορίζεσαι.
Η φενάκη της «ανάκτησης ελέγχου» μετέτρεψε σε μικρά Αγγλία μια Μεγάλη Βρετανία που ήταν ήδη κυρίαρχη σε μια ισχυρή Ε.Ε. Οι εθνικιστές του ακραίου Brexit διοικούν τη χώρα με την επάρκεια επαρχιακού κοινοτάρχη, σε μια κυβέρνηση στελεχωμένη με το χειρότερο πολιτικό προσωπικό της πρόσφατης βρετανικής ιστορίας. Που για να ανακτήσει πολιτικό έλεγχο στερεί στους νέους Βρετανούς την ελευθερία να ταξιδεύουν στην Ευρώπη με τα Erasmus.
«Τι σημαίνει κυριαρχία στον 21ο αιώνα;» διερωτήθηκε δημόσια η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. «Είναι το δικαίωμα να εργάζεσαι, να ταξιδεύεις, να σπουδάζεις, να ασκείς το επιχειρείν σε 27 χώρες. Να συνενώνουμε δυνάμεις και να μιλάμε με ενιαία φωνή σε έναν κόσμο μεγάλων δυνάμεων. Και στην κρίση, να σηκώνουμε ο ένας τον άλλο. Κι η Ευρωπαϊκή Ενωση δείχνει πώς αυτό δουλεύει στην πράξη».
Περιμένοντας κι εγώ το σωτήριο εμβόλιο που έφτασε χάρη στην ενωμένη Ευρώπη, δεν θα μπορούσα να το είχα πει καλύτερα.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.