Η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα χαρακτηρίστηκε από πολλαπλή αμφισβήτηση των προτέρων επιτευγμάτων. Μετά την εντυπωσιακή μείωση της φτώχειας στον κόσμο, την ανάπτυξη της πάσης φύσεως κυκλοφορίας και τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη, άρχισε η κάμψη του μεταψυχροπολεμικού υποδείγματος. Οι πρόσφατοι δείκτες της παγκοσμιοποίησης ήδη εμφανίζουν καθοδική τάση. Η πανδημία δοκιμάζει την αποτελεσματικότητα των δημοκρατικών μεθόδων.
Η επί Τραμπ ένταση ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρωπαϊκή Ενωση, καθώς και το Brexit, απεκάλυψαν τις αντιφάσεις στον φιλελεύθερο χώρο. Εξωθεν, η άνοδος της Κίνας αμφισβητεί de facto τη δυτική ηγεμονία. Εσωθεν, η εισβολή στο Καπιτώλιο προσέβαλε τα ιερά και τα όσια της αμερικανικής δημοκρατίας. Η κρίση δεν εκδηλώθηκε στην περιφέρεια, αλλά στο κέντρο του φιλελεύθερου κόσμου – γεγονός που οφείλει να οδηγήσει σε σοβαρές αναθεωρήσεις.
Οποιες δυνάμεις εκπροσωπούν τις φιλελεύθερες και δημοκρατικές αξίες πρέπει να συντονίσουν τις προσπάθειές τους για να αναχαιτίσουν ενιαία και ισορροπημένα τις απειλές, έσωθεν ή έξωθεν. Πρέπει να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις από τα αυταρχικά συστήματα, χωρίς να οδηγηθούμε σε νέο Ψυχρό Πόλεμο· να αναγνωριστούν τα αδιέξοδα των θυμάτων της παγκοσμιοποίησης στις ανεπτυγμένες χώρες, χωρίς ολίσθηση στον λαϊκισμό· να ρυθμιστούν οι μετασχηματισμοί, ώστε να απορροφώνται από τους πληθυσμούς χωρίς κατεδαφιστικές αναταράξεις – να οροθετηθεί το άνοιγμα του κόσμου, ώστε να αποφευχθούν οι συστημικές καταστροφές. Πρέπει, δηλαδή, η ανθρωπότητα να επανακτήσει έλεγχο στον χρόνο και στον χώρο. Το περιβάλλον, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η πανδημία και άλλα επιμέρους προβλήματα έχουν καταστεί κοινή συνείδηση. Υπαγορεύουν την ανάγκη για συλλογική δράση, πέραν των εθνικών ορίων. Η πολιτική παραμένει ο καθοριστικός παράγων: ποιοι λαμβάνουν τις αποφάσεις και με ποιες διαδικασίες. Το βασικό ζήτημα αφορά, επομένως, τη συγκρότηση του διεθνούς συστήματος, όπως έδειξαν οι αλλεπάλληλες κρίσεις.
Ενας ad hoc υποστηρικτικός θεσμός είναι ο ΟΟΣΑ. Θεωρείται ένας τεχνοκρατικός οργανισμός, με άμεση συμβολή στην τεκμηρίωση των οικονομικών και άλλων κρατικών πολιτικών, καθώς και στη διαχείριση του παγκοσμίου οικονομικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αγνοείται, κατά κανόνα, ο έμμεσος ρόλος του στη διαμόρφωση και καθοδήγηση του παγκοσμίου συστήματος. Με τη διακριτική, συναινετική, περίπλοκη πρακτική του συνέβαλε στη συνοχή των ευρωπαϊκών δημοκρατιών έναντι της σοβιετικής διαιρετικής τακτικής, στη σύνδεσή τους με τον αναπτυσσόμενο κόσμο, στην ενσωμάτωση των μετακομμουνιστικών χωρών, στην εξασφάλιση των συνθηκών για τους μεταψυχροπολεμικούς μετασχηματισμούς.
Ο ΟΟΣΑ οικοδομήθηκε μέσα από διαδοχικές προσαρμογές. Παρά τις ριζικές αλλαγές, διατήρησε την ταυτότητά του, όπως έδειξε η πανηγυρική 60ή επέτειος από την ιδρυτική του απόφαση. Διαθέτει μακρά εμπειρία στον χειρισμό των σημερινών διακυβευμάτων. Εν πρώτοις, έχει καθιερώσει την πνευματική και επιστημονική λειτουργία. Τα σημερινά διλήμματα δεν αντιμετωπίζονται με εύκολες, «ιδεολογικές» απαντήσεις. Το elaborate σύστημα του ΟΟΣΑ, το οποίο συγκροτείται από τη γραμματεία, τις επιτροπές και το συμβούλιο, προσφέρει το πλαίσιο για να αναζητηθούν ισορροπημένες απαντήσεις σε σύνθετα προβλήματα.
Δεύτερον, συνθέτει ένα δίκτυο κρατών, ο περιορισμένος αριθμός και η ιδεολογική ομοιογένεια των οποίων εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για κοινή αντίληψη και δράση. Ο ΟΟΣΑ έχει, επομένως, τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως παγκόσμια πρωτοπορία, όπως επανειλημμένως απέδειξε στο παρελθόν.
Τέλος, καθώς συγκροτεί ένα συνεκτικό συλλογικό παγκόσμιο υποκείμενο, ο ΟΟΣΑ διαλέγεται με την υπόλοιπη ανθρωπότητα και, ιδιαιτέρως, με το ευάλωτο, ασταθές και ρευστό τμήμα της, τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η παρεχόμενη βοήθεια προστατεύει τον κόσμο αυτόν από τις «ελκυστικές» αυταρχικές δυνάμεις.
Η βιούμενη καμπή του παγκοσμίου συστήματος συμπίπτει με την εκλογή ενός νέου γενικού γραμματέα, στην οποία αξιολογούνται οι προσωπικές ικανότητες του κάθε υποψηφίου. Η τρέχουσα συγκυρία όμως εισάγει και πρόσθετα κριτήρια, σχετικά με τα επερχόμενα πολιτικά και γεωπολιτικά απαιτούμενα. Οπως κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, ο ΟΟΣΑ μπορεί να συμβάλει στη συνοχή των κρατών-μελών του, αμβλύνοντας διά του διαλόγου τις διασπαστικές ενέργειες ξένων δυνάμεων. Ο νέος γενικός γραμματέας πρέπει να εκφράσει με την προσωπικότητα και τις καταβολές του την ισορροπία ανάμεσα στα διάφορα περιφερειακά συγκροτήματα όπου εντάσσονται τα κράτη-μέλη.
Στον ανταγωνισμό ανάμεσα στην Κίνα και στον αμερικανο-καθοδηγούμενο δυτικό κόσμο, κατά τον Κινέζο αναλυτή Yan Xuetong, «η μάχη για τις καρδιές και τους νόες των λαών θα καθορίσει ποιος θα επικρατήσει τελικά» (1). Ο αναπτυσσόμενος κόσμος προσλαμβάνει τον φιλελεύθερο κόσμο μέσω και του ΟΟΣΑ, απτή εικόνα του οποίου είναι ο γενικός γραμματέας – ένα πρόσωπο το οποίο δεν πρέπει να συνδεθεί με κανένα από τα στερεότυπα που επιβαρύνουν τη σχέση ανάμεσα στους δύο κόσμους.
(1) Yan Xuetong, «How China can defeat America», The New York Times, Nov. 20, 2011.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής, μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.