Οσες φορές κι αν μιλήσουμε για το Ολοκαύτωμα, όσα ιστορικά, κοινωνιολογικά και φιλοσοφικά δοκίμια και αν δημοσιευθούν, όσες λογοτεχνικές αναψηλαφήσεις και αν επιχειρηθούν, όσες ταινίες και αν γυριστούν, όσες εκδηλώσεις τιμής και αν γίνουν, πάντοτε θα υπολειπόμαστε δραματικά από το χρέος. Το χρέος του Λόγου, της ομιλίας και της γραφής, για ένα γεγονός που, ακριβώς επειδή χαρακτηρίστηκε «ανείπωτο», μας υποχρεώνει και θα μας υποχρεώνει εσαεί να μιλάμε γι’ αυτό. Κι αν όχι για να κατορθώσουμε κάποια στιγμή αυτό που εξακολουθεί να φαίνεται ακατόρθωτο, δηλαδή να το καταλάβουμε, τουλάχιστον για να δικαιούμαστε να λέμε πως κάνουμε ό,τι μπορούμε ώστε να μην το επαναλάβουμε.
Μα, θα αναρωτηθεί κανείς, «μπορεί να υπάρξει Αουσβιτς μετά το Αουσβιτς;», παραφράζοντας τη γνώμη του Τέοντορ Αντόρνο ότι δεν μπορεί να υπάρξει ποίηση μετά το Αουσβιτς, θα ήταν βαρβαρότητα. Μπορεί να υπάρξει Τρεμπλίνκα μετά την Τρεμπλίνκα; Μαουτχάουζεν μετά το Μαουτχάουζεν; Μπορεί μετά τα πενήντα πανευρωπαϊκώς διεσπαρμένα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ή/και εξόντωσης να λειτουργήσει ξανά μια φρικαλέα εργοστασιακή αλυσίδα θανάτου, με επιστημονική καθοδήγηση (πόσοι γιατροί ορκισμένοι στον Ιπποκράτη) αλλά και με ανατριχιαστικά ψυχρή καταγραφή των ημερήσιων «επιτυχιών»: τόσες κατσαρίδες στο κρεματόριο, τόσα χρυσά δόντια και χρυσά δαχτυλίδια, τόσα ασημένια μενταγιόν πεντάλφα, τόσοι ασημένιοι σταυροί. Γιατί στα στρατόπεδα αυτά υπήρχαν και Εβραίοι και χριστιανοί –καθολικοί, προτεστάντες, ορθόδοξοι– και «παγανιστές» Τσιγγάνοι. Και όλοι τους αναρωτιόνταν πού είναι ο Θεός τους – πού είναι ο Θεός. Οπως συνεχίζουμε να αναρωτιόμαστε όλοι μας, πιστεύοντες και μη.
Η πρώτη, αυθόρμητη απάντηση είναι αρνητική: Οχι, δεν μπορεί, είναι αδύνατο να υπάρξει Αουσβιτς μετά το Αουσβιτς, επειδή είναι αδιανόητο. Την αρνητική απάντηση δεν την υπαγορεύει η Ιστορία ή η πεποίθηση ότι, εφόσον τώρα πια ξέρουμε, έχουμε λάβει τα μέτρα μας, ή τέλος πάντων θα τα λάβουμε αν χρειαστεί. Τη συντάσσει η επιθυμία μας ή, καλύτερα, η βαθιά ανάγκη μας να εμπιστευθούμε εκ νέου τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα, τον εαυτό μας δηλαδή. Να εμπιστευθούμε τη μνήμη του, που σημαίνει την ικανότητά του να μεταφράζει όντως σε μάθος το πάθος, όπως παραμυθητικά μάς διαβεβαιώνει ο Αισχύλος.
Πολλά όμως επιτρέπουν τον φόβο ότι ούτε καν το κορυφαίο πάθημα, το Αουσβιτς, δεν έγινε μάθημα ικανό να αλλάξει ριζικά, οικουμενικά και διά παντός το πνεύμα μας. Γι’ αυτά όμως αύριο.