Σκέφτομαι συχνά τα λόγια του Παπαδιαμάντη: «Θα έλεγε τις ότι η χώρα αύτη ηλευθερώθη επίτηδες διά ν’ αποδειχθή ότι δεν ήτο ικανή προς αυτοδιοίκησιν». Κάτι παρόμοιο μπορεί να λεχθεί για τα αυτοδιοικούμενα ελληνικά πανεπιστήμια. Πότε ένας οργανισμός είναι ικανός για αυτοδιοίκηση; Οταν θέτει αυτοβούλως τους κανόνες που ρυθμίζουν τη λειτουργία του και μεριμνά για την εφαρμογή τους. Η αυτοδιοίκηση απαιτεί υπευθυνότητα, δηλαδή αυτοπεριορισμό: η «ύβρις» χαλιναγωγείται με τη «φρόνηση», η εντροπία με την ευταξία. Δεν υπάρχει εγγύηση ότι η αυτοδιοικούμενη κοινότητα θα λειτουργήσει ενάρετα. Η «φρόνιμη» λειτουργία είναι ένα διαρκές διακύβευμα.
Οι ακαδημαϊκές αντιρρήσεις στις νομοθετικές παρεμβάσεις της πολιτείας στα ΑΕΙ δεν θα είναι αξιόπιστες όσο δεν αφορμώνται από στοχαστική ενδοσκόπηση: πώς χειριστήκαμε την αυτοδιοίκησή μας; Η ειλικρινής απάντηση θα είναι δυσάρεστη. Το ελληνικό πανεπιστήμιο, έπειτα από σχεδόν μισό αιώνα λειτουργίας σε συνθήκες φιλελεύθερης δημοκρατίας, αντιμετωπίζει χρονίζοντα προβλήματα που είναι σχεδόν άγνωστα σε ανεπτυγμένες χώρες – ομαλή λειτουργία, καλή διοίκηση, ακαδημαϊκή ευρυθμία. Η αυτοδιοίκηση εκφυλίστηκε σε βολική αδράνεια, συναλλακτικό ήθος, ανοχή αυθαιρεσίας, και αυτοεξυπηρετική συμπαιγνία των ισχυρών. Τα περιστατικά βίας είναι το πλέον διακριτό στοιχείο μιας ευρύτερης κουλτούρας θεσμικής αταξίας.
Μερικοί προσεγγίζουν το πρόβλημα ψευδοστατιστικά για να μην αναγκαστούν να σκεφτούν στοχαστικά. Η πρύτανης του Παντείου κ. Κουλούρη χαρακτήρισε την επίθεση κατά του πρύτανη του ΟΠΑ «μεμονωμένο» γεγονός. Η Ομάδα Πρωτοβουλίας Πανεπιστημιακών ομολογεί, σε ανοιχτή επιστολή της, τα «ελλείμματα προστασίας» των ΑΕΙ, αλλά περιορίζει τη σημασία τους – «μερικές φορές», γράφουν, «υπονομεύουν την ακαδημαϊκή ελευθερία». Ο πρώην υπουργός Παιδείας κ. Φίλης θεωρεί ότι η παραβατικότητα στα ΑΕΙ είναι «όχι μεγαλύτερη από ό,τι στην υπόλοιπη κοινωνία» – σε 200 παραβατικές πράξεις στα ΑΕΙ, λέει, αντιστοιχούν 2 εκατ. στην κοινωνία. Ο φενακιστικός λόγος συσκοτίζει: η βίαιη διακοπή μαθημάτων, οι καταλήψεις ή η παρακώλυση διαδικασιών και εκδηλώσεων δεν καταγράφονται από την ΕΛ.ΑΣ., διαμορφώνουν, όμως, κουλτούρα θεσμικής αταξίας.
Οι πρυτάνεις διαφωνούν με τη δημιουργία ειδικού σώματος, υπαγόμενο στην ΕΛ.ΑΣ., για την τήρηση της τάξης στα ΑΕΙ. Διαφωνούν, επίσης, με τη νομοθέτηση πειθαρχικών κωδίκων. Θίγεται το αυτοδιοίκητό μας, λένε. Εχουν δίκιο. Αλλά πριν επικρίνουν την κυβέρνηση, αναρωτήθηκαν: τι κάναμε εμείς ως ακαδημαϊκή κοινότητα για αυτά; Βάλαμε σε τάξη τα του οίκου μας;
• Θαλπωρή στους βανδάλους των ΑΕΙ
• Ψέματα, ΑΕΙ και στατιστικές
Διά νόμου, η Αστυνομία μπορεί πλέον να παρεμβαίνει στα ΑΕΙ, όπως σε κάθε δημόσιο χώρο. Οι πρυτάνεις, ωστόσο, σπάνια την καλούν, ακόμα κι όταν παραβιάζεται η τάξη. Η κυρίαρχη νοοτροπία είναι ο κατευνασμός των ταραξιών. Τα ΑΕΙ είναι υποχρεωμένα να θεσπίσουν πειθαρχικούς κανόνες για φοιτητές και καθηγητές. Αδιαφορούν.
Το βαθύτερο ερώτημα είναι: πόσο έχουν τιμήσει τα ΑΕΙ την όποια αυτοδιοίκηση διαθέτουν; Είναι δείγμα «φρόνιμης» αυτοδιοίκησης τα κρούσματα ανοχής της βίας και αυθαιρεσίας, τα φαινόμενα νεποτισμού, και οι χτυπητές περιπτώσεις αναξιοκρατίας; Συνιστά υποδειγματική αυτοδιοίκηση να επιτρέπεται η επάνοδος (λέμε τώρα…) ενός επαγγελματία πολιτικού στα ακαδημαϊκά καθήκοντά του έπειτα από σχεδόν τριακονταετή απουσία; Αν δεν το έχετε αντιληφθεί, υπάρχουν αρκετές τέτοιες περιπτώσεις στα ελληνικά πανεπιστήμια! (Μέτρο σύγκρισης: ο Λάρι Σάμερς παραιτήθηκε από τη θέση τού επικεφαλής οικονομικού συμβούλου του Ομπάμα για να μη χάσει τη θέση του στο Χάρβαρντ).
Η αυτοδιοίκηση των ΑΕΙ, όπως λειτούργησε, έγινε το εκκολαπτήριο θεσμικών ανωμαλιών. Η κυβέρνηση προσπαθεί να θεραπεύσει μερικές, περιορίζοντας την αυτοδιοίκηση. Ευγενής η πρόθεση, εσφαλμένη η προσέγγιση. Οι αλλαγές ριζώνουν όταν ενισχύουν την αυτοδιορθωτική ικανότητα του οργανισμού. Πρέπει να σέβεσαι την αυτοδιοίκηση για να αλλάξεις τον τρόπο που αυτή ασκείται.
Η πανεπιστημιακή αυτοδιοίκηση είναι άκρως απαραίτητη. Η παραγωγή νέας γνώσης, η ευφάνταστη μετάδοσή της, και η διανοητική ικμάδα καλλιεργούνται σε συνθήκες υπεύθυνης αυτονομίας. Οταν μια κοινότητα αδυνατεί να αυτοδιοικηθεί υπεύθυνα, η λύση δεν είναι η ετεροδιοίκηση, όπως οι αδυναμίες ενός εφήβου δεν διορθώνονται παίρνοντας οι γονείς του αποφάσεις για αυτόν. Και στις δύο περιπτώσεις, το ζητούμενο είναι η ωρίμανση. Ο εκφυλισμός της πανεπιστημιακής αυτοδιοίκησης δεν θα αντιμετωπισθεί με τον έξωθεν περιορισμό της αλλά με την υποβοήθηση της συστημικής ικανότητας για αυτορρύθμιση – να πιεσθεί η ακαδημαϊκή κοινότητα να αυτοδιοικηθεί υπεύθυνα.
Πώς; Αλλαγή μοντέλου διακυβέρνησης και στιβαροί μηχανισμοί λογοδοσίας. Επιστροφή στον νόμο Διαμαντοπούλου – χάσαμε δέκα χρόνια! Η δημιουργία θεσμικών αντιβάρων (π.χ. Συμβούλια) θα ενισχύσει τη λογοδοσία των πρυτανικών αρχών. Ενα επαρκώς στελεχωμένο σώμα προστασίας της τάξης, υπαγόμενο στον πρύτανη, μπορεί, σε συνδυασμό με χρήση τεχνολογίας (π.χ. ελεγχόμενη πρόσβαση όπου χρειάζεται), να αποδώσει. Οι παραβάτες να διώκονται – πειθαρχικά και, ενδεχομένως, δικαστικά. Αν οι πρυτανικές αρχές ολιγωρούν στην προστασία της τάξης, το πανεπιστήμιο θα υφίσταται κυρώσεις – παρακράτηση πόρων. Το ίδιο με τους πειθαρχικούς κανόνες: η μη θέσπισή τους εσωτερικά, θα επιφέρει κυρώσεις.
Οπως επισήμανε ο κ. Αλ. Παπαχελάς, «θάρρος χρειαζόμαστε, όχι νέους νόμους» («Κ», 31/1/21). Η ακαδημαϊκή κοινότητα να αναδεχθεί θαρραλέα τις ευθύνες της και η κυβέρνηση να υποβοηθήσει, με διορατικότητα και σθένος, την αυτορρυθμιστική ικανότητα των ΑΕΙ. Κρίσιμη λεπτομέρεια: το θάρρος δεν νομοθετείται!
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.