Υπάρχει η εντύπωση ότι μετά τη μεταπολεμική εποχή παρατεταμένης ανάπτυξης και διανοητικής αγρανάπαυσης, ο δυτικός κόσμος βρίσκεται πάλι σε σταυροδρόμι φιλοσοφικής εγρήγορσης.
Ενα τέτοιο σταυροδρόμι ήταν και οι 5ος και 4ος αιώνας της Αθήνας, όταν ο ορθολογισμός αναδείχθηκε το κυρίαρχο στοιχείο στη σκέψη των φιλοσόφων. Επειτα ήρθε ο 18ος αιώνας, όταν πραγματοποιήθηκε η επανάσταση του Διαφωτισμού που μεταμόρφωσε τον δυτικό κόσμο. Θα δούμε άραγε και στον αιώνα μας κάτι ανάλογο;
Δύο τουλάχιστον σχολές απορρέουν από τον Διαφωτισμό. Ο Φιλελευθερισμός που υπαγόρευε τα χαρακτηριστικά της ατομικότητας και ο Σοσιαλισμός που αναζητούσε την ανατροπή του ατομικού υπέρ του συλλογικού. Νικητής στην αναμέτρηση αναδεικνύεται προς το παρόν, ο πρώτος, ίσως γιατί υπήρξε ο κοινωνός της αριστοτελικής μετριοπάθειας. Ο δεύτερος, ο Σοσιαλισμός, αναζήτησε την επίσης αριστοτελική αρετή της δικαιοσύνης αλλά με ανατρεπτική αμετροέπεια.
Οι κυρίαρχες αξίες στον κόσμο μας είναι: α. η χρησιμότητα β. η ηθική η οποία ρυθμίζει τις σχέσεις με τους άλλους και γ. η ατομική αναζήτηση του ορθού βίου. Ο οικονομικός Φιλελευθερισμός ευνοεί την υπεροχή της χρησιμοθηρικής αντιμετώπισης της ζωής. Οι δύο άλλες αξίες υφίστανται τον έλεγχο της ισότιμης μεταχείρισης από τους όρους της ελευθερίας.
Η δεύτερη σχολή του Διαφωτισμού μας λέει ότι αν η αξία της αριστείας αφήνει απέξω την πλειονότητα των συνανθρώπων μας, τότε θα γίνει αποδεκτή μόνον σε τομέα στον οποίο δεν υπεισέρχεται η ανισότητα στην ανθρώπινη διάνοια. Ενδεχομένως στον αθλητισμό μόνο. Η δεύτερη σχολή ελέγχει ακόμα τις απόψεις του Σωκράτη για τον ανεξέταστο βίο, ως αριστοκρατικές.
Από την άλλη, η σχολή της «αποδόμησης» που απορρίπτει κάθε αναζήτηση φιλοσοφικής ουσίας εφόσον στερείται γλωσσικών αποδεικτικών στοιχείων, αποτελεί ισοπεδωτική απόφυση του Φιλελευθερισμού. Ολες οι απαγορεύσεις του Φιλελευθερισμού και του Σοσιαλισμού οδηγούν σε φιλοσοφική πενία την κοινωνία, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της κοινής γνώμης και την άνοδο της δημαγωγίας και των θεωριών συνωμοσίας που σήμερα πλήττουν μεγάλες χώρες.
Πέρα από το μεγάλο ζήτημα της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος, η διεθνής πολιτική ισορροπία ρυθμίζεται όλο και περισσότερο από τη διαπλοκή των οικονομικών σχέσεων ΗΠΑ και Κίνας. Η έκβαση της σχέσης αυτής θα ρυθμίσει και το μέλλον της ανθρωπότητας.
Θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν το έλλειμμα σε φιλοσοφική προετοιμασία και η ροπή προς τον «ανεξέταστο βίο» θα γίνει πρόξενος μεγαλύτερων προβλημάτων για τη Δύση από ό,τι ο ανταγωνισμός με την Κίνα.
Η τετραετία Τραμπ καλλιέργησε σε τμήμα της αμερικανικής κοινής γνώμης τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας και την αδιαλλαξία. Σκεφθείτε ένα τέτοιο έλλειμμα λογικής σε πλανητική κλίμακα, ποιες καταστροφές θα επιφέρει. Χρειαζόμαστε περισσότερο παρά ποτέ μια στροφή στη φιλοσοφική ενάργεια.
* Ο Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.