Το «50-50» ήταν μια δημοφιλής κωμική σειρά στην ελληνική τηλεόραση. Προσωπικά την έβρισκα ανυπόφορα κλισέ, έστω κι αν οι πρωταγωνιστές της ήταν, ενίοτε, ευχάριστα αστείοι. Επρόκειτο για την επιτομή του σεξιστικού χιούμορ – πενηντάρηδες «παλαιάς κοπής», ζουν μια υλικά άνετη αλλά πληκτική οικογενειακή ζωή, αναζητώντας, μεταξύ άλλων, εξωσυζυγικές περιπέτειες. Οι μεσήλικες γυναίκες τους δεν τους συναρπάζουν πλέον· οι νέες κοπέλες εξάπτουν τη στομωμένη σεξουαλικότητά τους.
Ο άνδρας-θηρευτής και η γυναίκα-θήραμα ήταν βασικό μοτίβο της σειράς. Αναπαρήγαγε σεξιστικά στερεότυπα του παλαιού ελληνικού κινηματογράφου, υφολογικά προσαρμοσμένα στον ηδονοθηρικό ατομισμό της πριν-τη-χρεοκοπία ψευδοευμάρειας. Αμφιβάλλω αν μια τέτοια σειρά θα παιζόταν στη βόρεια Ευρώπη. Οχι γιατί θα το απαγόρευε κανείς, αλλά γιατί θα θεωρούνταν πολιτιστικά ανάρμοστο: τα δύο φύλα προβάλλονται με τρόπο αναντίστοιχο του τρόπου που κατανοούμε τον εαυτό μας στη σύγχρονη –φιλελεύθερη, εξισωτική– κοινωνία.
Δεν είναι βέβαιο ότι η αρπακτικότητα του άνδρα-θηρευτή ήταν μόνο μυθοπλαστική κατασκευή της τηλεοπτικής σειράς. Δύο από τους πρωταγωνιστές κατηγορήθηκαν επωνύμως από αρκετές ηθοποιούς για σεξουαλική παρενόχληση. Οι συναφείς περιγραφές είναι λεπτομερείς και, συχνά, αηδιαστικές.
Η σεξουαλική αρπακτικότητα μπορεί, κατάλληλα εξωραϊσμένη, να εμφανίζεται με τηλεοπτικά κωμικό τρόπο, αλλά, στην πραγματική ζωή, εκεί όπου συμπλέκονται οι τροχιές ανθρώπων με όνειρα, ανάγκες εργασίας και διαφορά εξουσίας, είναι πάντοτε αποκρουστική. Ξεδιάντροπα σεξιστικές εκπομπές έχουν συμβάλει στη διάδοση του προτύπου της αχαλίνωτης αρσενικής λίμπιντο και της χειραγωγούμενης θηλυκής παθητικότητας.
Γνωρίζουμε αρκετά για τη σεξουαλική παρενόχληση και/ή κακοποίηση διεθνώς, ώστε το μοτίβο των πρόσφατων καταγγελιών στον χώρο του θεάτρου να μας είναι γνώριμο. Τα αρπακτικά είναι ώριμοι άνδρες, οι οποίοι ελέγχουν έναν σημαντικό πόρο (έλεγχο πρόσβασης και/ή ανέλιξης στο επάγγελμα), την απόκτηση του οποίου επιθυμούν νεαρές ή νεαροί ηθοποιοί. Η διαπραγμάτευση του πόρου δημιουργεί σχέσεις ασύμμετρης εξουσίας. Τα αρπακτικά το γνωρίζουν και το εκμεταλλεύονται.
Ενας συνήθης τρόπος είναι να θολώνουν τα όρια μεταξύ προσωπικού και επαγγελματικού χώρου, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για τη μείξη ατομικών συνηθειών και επαγγελματικών προσδοκιών. Ο καταδικασθείς παραγωγός του Χόλιγουντ, Χάρβεϊ Ουάινσταϊν, καλούσε τις συνεργάτιδές του στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του, όπου τις υποδεχόταν ντυμένος με ρόμπα μπάνιου. Ενας Ελληνας σκηνοθέτης και ηθοποιός, που πρόσφατα καταγγέλθηκε για βιασμό, φέρεται να κάλεσε το θύμα στο σπίτι του για «οντισιόν» και το υποδέχθηκε ημίγυμνος. Ο προσωπικός χώρος (δωμάτιο ξενοδοχείου, κατοικία, καμαρίνι) υπογραμμίζει την εξουσία του αρπακτικού, εφόσον το θήραμα έχει τη συστολή του φιλοξενούμενου. Καθιστά, επιπλέον, ευκολότερη τη μετάβαση από τη χορογραφημένη επαγγελματική συμπεριφορά στην απρόβλεπτα κλιμακούμενη προσωπική οικειότητα.
Οταν οι επαγγελματίες δρουν με βάση τα κριτήρια αριστείας του επαγγέλματός τους, σέβονται τους συνεργάτες και αποδέκτες των υπηρεσιών τους. Η ευθύνη αυτή είναι μεγαλύτερη, όσο πιο καταξιωμένος είναι ο επαγγελματίας.
Στο θέατρο λ.χ. οι ηθοποιοί συνεργάζονται χάριν ενός κοινού σκοπού – να παραχθεί ένα καλλιτεχνικώς άρτιο αποτέλεσμα. Επιπλέον, μέσα από τη συνεργατική άσκηση του ρόλου τους, τελειοποιούν τις υποκριτικές δεξιότητές τους. Η συνεργασία, για να είναι γόνιμη και βελτιωτική για όλους, πρέπει να είναι πηγαία, το οποίο προϋποθέτει αμοιβαίο σεβασμό. Ο καλός επαγγελματίας δεν διαθέτει μόνο τεχνικές δεξιότητες αλλά και ήθος – αρετές του χαρακτήρα με τις οποίες αξιοποιεί την τεχνική γνώση του χάριν του κοινού σκοπού.
Οταν, λοιπόν, μια νέα ηθοποιός συζητεί με έναν καταξιωμένο συνάδελφό της (δηλαδή έναν, κατά τεκμήριο, καλό επαγγελματία) πιθανή συνεργασία και αυτός της ζητεί σεξουαλικές χάρες σε αντάλλαγμα, τότε ο «καταξιωμένος» ηθοποιός παρεκτρέπεται επαγγελματικά (και όχι μόνον). Δεν την αντιμετωπίζει συναδελφικά αλλά χυδαία εκμεταλλευτικά. Η ηθική κατρακύλα του επιταχύνεται όταν αντιδρά με ποταπότητα στην άρνησή της – «άντε γ…, που θες και ρόλο».
Τυφλωμένος από τους προβολείς της διασημότητας, ο «καταξιωμένος» ηθοποιός δεν έχει αντιληφθεί το μέγεθος της ηθικής του ευτέλειας. Συγχέοντας την αριστεία με την επιτυχία νομίζει ότι η δημοφιλία τον καθιστά άτρωτο. Δεν έχει καταλάβει ότι στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης η φήμη καταστρέφεται στιγμιαία. Δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι η σημερινή Ελλάδα δεν είναι αυτή που νομίζει – η κατάχρηση εξουσίας δεν γίνεται αποδεκτή, η αξιοπρέπεια του καθενός θεωρείται αυτονόητη αξία από τον καθένα.
Στη φιλελεύθερη δημοκρατία, η κατάχρηση εξουσίας που ελλοχεύει σε ασύμμετρες σχέσεις περιορίζεται με νόμους, θεσμικούς ελέγχους και κοινωνικό στιγματισμό. Σε ένα νομικά και/ή θεσμικά αρρύθμιστο πεδίο θα φυτρώνουν πάντα ζιζάνια – η ανθρώπινη ροπή στην κατάχρηση εξουσίας είναι ανεξάλειπτη.
Νόμοι, εν προκειμένω, υπάρχουν, αλλά ποτέ δεν θα αρκούν. Το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών πρέπει να ρυθμίσει συναφώς το επάγγελμά του. Η ΕΡΤ έδειξε ηθική ετοιμότητα και ευθυκρισία τερματίζοντας τη συνεργασία της με πολλαπλώς καταγγελθέντα ηθοποιό. Η διασημότητα είναι δίκοπο μαχαίρι: όταν είναι θετική όλοι ωφελούνται· όταν γίνεται αρνητική αποκτά τοξικό χαρακτήρα. Στις καταγγέλλουσες αρμόζει θαυμασμός – υπερβαίνοντας τον φόβο, μας έδωσαν μαθήματα ελευθερίας και αξιοπρέπειας. Το ελληνικό #Metoo ξεκίνησε και δεν πρόκειται να σταματήσει.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.