Ενα χρόνο μετά το πρώτο κρούσμα κορωνοϊού στη χώρα, και η ζωή εξελίσσεται ακόμα ως αλληλουχία συνεχών παρατάσεων της κρίσης, χωρίς προφανή χρόνο εξόδου. Δύσκολο να αποφανθεί κανείς εάν βρισκόμαστε στην αρχή του τέλους ή απλώς στο τέλος της αρχής. Ομως ψηλαφούμε ήδη τα χαρακτηριστικά της μετά-την-πανδημία «κανονικότητας», ως προέκταση της σημερινής.
Πώς διαγράφεται το πεδίο στην εκπαίδευση και στην απασχόληση; Σχολεία και πανεπιστήμια πέρασαν ήδη, υπό την πίεση της αναγκαιότητας, στην επόμενη μέρα. Θα βλέπουμε μια επέκταση διαδικτυακών προγραμμάτων στα πανεπιστήμια, ως μέρος της διά βίου εκπαίδευσης.
Εχω την τύχη στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο να διδάσκω σε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα μερικής φοίτησης. Οι φοιτητές μου είναι ώριμης ηλικίας, εργαζόμενοι και στελέχη, με 2-3 πτυχία ο καθένας, με υποχρεώσεις. Δεν χάνουν μάθημα, έχουν συνέπεια, επαγγελματισμό και απαιτήσεις. Η προσήλωσή τους αποτυπώνει μάλλον το τραύμα της δεκαετούς κρίσης (που αύξησε τον δείκτη υπευθυνότητας) αλλά και την απελευθέρωση από το κόστος της μετακίνησης. Ορισμένοι θα επιστρέφουν τα επόμενα χρόνια, για πολύ συγκεκριμένες γνώσεις και εξειδικευμένη κατάρτιση. Η διαδικτυακή φοίτηση κάνει τα πράγματα ευκολότερα εκμηδενίζοντας το εμπόδιο της απόστασης.
Στο Κολέγιο της Ευρώπης διδάσκω φοιτητές από 13 διαφορετικές χώρες. Η διάλεξη υπό κανονικές συνθήκες απαιτούσε μετάβαση στο αεροδρόμιο, πτήση Βρυξέλλες, τρένο για Μπριζ, ταξί στο Κολέγιο, και βάδισμα μέχρι την αίθουσα. Τώρα χρειάζεται μόνο ένα κλικ. Απουσιάζουν βέβαια η ώσμωση της τάξης, η άτυπη εξωλεκτική επικοινωνία, η ευχάριστη συνάφεια, η ανθρώπινη επαφή. Εάν μπορούσε η διαδικτυακή επικοινωνία να αποκαταστήσει, ως ένα βαθμό έστω, τα παραπάνω, τα πλεονεκτήματά της θα ήταν ασυναγώνιστα. Οι σπουδές χρειάζονται ανθρώπινες κοινότητες, διά ζώσης επαφή, που διαμορφώνει εμπειρίες ζωής και χαρακτήρα. Ομως η διαδικτυακή επανακατάρτιση και διά βίου εκπαίδευση ήρθαν για να μείνουν.
Στη δημόσια σφαίρα ζούμε ήδη μια επανάσταση. Τις προάλλες συνομίλησα με τρεις ηπείρους. Σε μία μέρα. Από τον υπολογιστή μου. Λίγες δεκαετίες πριν, η επικοινωνία με το «εξωτερικό» ήταν πρακτικά απαγορευτική, η πρόσβαση σε διεθνή ΜΜΕ πανάκριβη, ένα ταξίδι απαιτούσε οικονομίες μηνών και προετοιμασίες εβδομάδων. Ζούμε βέβαια τα οφέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης (40 χρόνια φέτος, το ένατο παλαιότερο μέλος). Πολλαπλασιασμένα από τις δυνατότητες της ψηφιακής τεχνολογίας.
Στην αυριανή εκπαίδευση που έχει ήδη ξεκινήσει, οι τάξεις θα ενισχυθούν με νέες τεχνολογίες που επιτρέπουν την αναμετάδοση. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει βιντεοσκοπημένες και υβριδικές διαλέξεις και διαδραστικότητα με τους online φοιτητές. Τα πανεπιστήμια θα ανταγωνίζονται σε διαφοροποιημένα και τεχνολογικά αναβαθμισμένα εκπαιδευτικά προϊόντα.
Οι αλλαγές στον κόσμο συμβαίνουν με δύο τρόπους. Αργά και γρήγορα. Σαρωτικά και ανεπαίσθητα. Η δραματική αλλαγή ήταν η καραντίνα, η μάσκα, το 6 στο κινητό. Οι ανεπαίσθητες αλλαγές είναι οι νέες λειτουργικότητες που απελευθερώνουν, οι νέες αναγκαστικές συνήθειες που καθίστανται οικείες και, κάποιες, αναπόσπαστες.
Στις συνεντεύξεις εργασίας η ερώτηση «μπορείτε να δουλεύετε από το σπίτι;» τείνει να γίνει στερεότυπη. Η τηλεργασία αλλάζει σαρωτικά τα δεδομένα. Μεγάλες εταιρείες ήδη αποκεντρώνουν. Σχέδια επέκτασης εγκαταστάσεων αναστέλλονται και οι εταιρικοί πόροι κατευθύνονται στο να εξοπλίσουν οικιακούς χώρους γραφείου. Αυτό δημιουργεί και ευκαιρίες αναζωογόνησης της υπαίθρου και της περιφέρειας. Αίφνης η μόνιμη κατοικία στην εξοχή δεν θα είναι μόνο για συνταξιούχους.
Στις ΗΠΑ εκτιμάται ότι το επάγγελμα με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη το 2018-2028 θα είναι η παροχή υπηρεσιών υγείας στο σπίτι, με αμέσως επόμενο την παροχή προσωπικής φροντίδας. Οι κοινωνίες μας γερνάνε, και η κρίση της πανδημίας παροξύνει τη σύγκρουση των γενεών.
Στις μεγάλες προκλήσεις περιλαμβάνεται η άγνωστη επόμενη μέρα των χιλιάδων νεκροζώντανων επιχειρήσεων, η ανάκαμψη της απασχόλησης, η αντιμετώπιση των χρεών.
Στη μακρότερη διάρκεια, ψηφιοποίηση, ρομποτοποίηση, τεχνητή νοημοσύνη αλλάζουν ήδη το πεδίο σε πλήθος κλάδων. Δεν είναι μόνο οι βιομηχανικοί εργάτες ή οι επαγγελματίες οδηγοί, που υποκαθίστανται από έξυπνες μηχανές. Η αντικατάσταση θα επεκτείνεται σε κλάδους υψηλών προσόντων: δικηγόροι, αναλυτές, γιατροί, δημοσιογράφοι…
Στα προηγούμενα κύματα εκβιομηχάνισης, η δημιουργική καταστροφή της τεχνολογικής προόδου καταργούσε επαγγέλματα δημιουργώντας νέα. Δεν είναι βέβαιο ότι στο ερχόμενο κύμα η ταχύτητα της δημιουργίας θα συναγωνίζεται εκείνη της καταστροφής. Ορισμένοι αναζητούν ήδη καλύτερο δίχτυ ασφάλειας. Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα θα επανέρχεται στη συζήτηση. Οι σημερινές συνθήκες είναι ο προθάλαμος της επόμενης κανονικότητας.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.