Τι είναι αυτή η χώρα; Αυτή είναι μια ερώτηση που άμεσα ή έμμεσα σίγουρα πέρασε απ΄ το μυαλό των περισσότερων τις τελευταίες ημέρες. Όπως στα γενέθλια του η καθεμιά και ο καθένας σκέφτονται λίγο το “ποια είμαι και πού πάω”, έτσι και με την αφορμή 200 χρόνων κάποιοι ανάμεσά μας αφιερώσαμε λίγα λεπτά σ’ αυτού του τύπου την ενδοσκόπηση. Απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα σπάνια βρίσκονται, βεβαίως, αλλά αξίζει τον κόπο μερικές φορές να τα συζητάμε.
Το 2017 η διαΝΕΟσις σε συνεργασία με το ΕΚΚΕ επιμελήθηκε τη συμμετοχή της Ελλάδας στη World Values Survey (WVS στο εξής) για πρώτη φορά. Η WVS είναι μια μεγάλη κοινωνική έρευνα που διεξάγεται κάθε πέντε χρόνια σε δεκάδες χώρες του κόσμου, με σκοπό να μετράει και να καταγράφει τις βασικές κοινωνικές αξίες και το πώς με την πάροδο του χρόνου αυτές εξελίσσονται. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, με εξαιρετικά πλούσια ευρήματα τα οποία στη συνέχεια ερευνητές από όλο τον κόσμο μελετάνε και αναλύουν για χρόνια. Είναι επίσης μια καλή ευκαιρία να καθίσει κάποιος να συγκρίνει τις απαντήσεις των ξένων με των δικών μας σε ερωτήσεις όπως “ποιον δεν θα θέλατε για γείτονα” και “είναι το προγαμιαίο σεξ αποδεκτό ή όχι”, και να εντοπίσει σε τι μοιάζουμε και σε τι διαφέρουμε από τους άλλους.
Πέραν της ανεκδοτολογικής επιφανειακής εξέτασης, υπάρχουν και πιο βαθιές και χρήσιμες αναλύσεις, μια από τις οποίες θα κοιτάξουμε σήμερα, καθότι βοηθά και στην συζήτηση για την ερώτηση της πρώτης παραγράφου. Οι δημιουργοί του WVS Ρόναλντ Ίνγκελχαρτ και Κρίστιαν Γουέλτσελ κάνουν εδώ και δεκαετίες μια ανάλυση στα δεδομένα της έρευνας αυτής, αλλά και άλλων κοινωνικών ερευνών όπως η European Values Survey (EVS), και με βάση αυτήν τοποθετούν τις διάφορες χώρες που συμμετέχουν σε έναν αξιακό “χάρτη”. Έχει αξία να σας πω δυο λόγια για το πώς το κάνουν:
Πήραν δέκα ερωτήσεις κατά τη γνώμη τους ενδεικτικές, όπως το πόσο σημαντική θεωρούν τη θρησκεία τους οι ερωτηθέντες, τις απόψεις τους για την εξουσία, το αν είναι ευτυχισμένοι, ή τις στάσεις τους απέναντι στην ομοφυλοφιλία. Με βάση αυτές τις απαντήσεις, “βαθμολογούν” την κάθε χώρα και την κατατάσσουν σε δυο άξονες. Ο ένας άξονας ορίζεται από την αντίθεση των παραδοσιακών με τις κοσμικές αξίες, ενώ ο άλλος από την αντίθεση των αναγκών επιβίωσης και των επιθυμιών της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης.
Στο χάρτη οι χώρες οι πολίτες των οποίων φαίνεται να υιοθετούν περισσότερο παραδοσιακές αξίες (θρησκεία, έμφαση στην οικογένεια, σεβασμό στην εξουσία) τοποθετούνται χαμηλότερα στον κάθετο άξονα. Χώρες οι πολίτες των οποίων έχουν πιο κοσμικές, “προοδευτικές” στάσεις (έμφαση στην τεχνολογία, την ανάπτυξη, την αποδοχή νέων μοντέλων διαβίωσης) τοποθετούνται πιο ψηλά. Αντίστοιχα, χώρες οι πολίτες των οποίων δίνουν έμφαση στην επιβίωση και την ατομική ασφάλεια (με παράλληλα χαμηλά επίπεδα κοινωνικής εμπιστοσύνης) τοποθετούνται πιο αριστερά στον οριζόντιο άξονα, ενώ χώρες οι πολίτες των οποίων δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις αξίες της ελευθερίας και της έκφρασης (ανοχή σε ξένους, έμφαση σε προστασία περιβάλλοντος και δημοκρατικές αξίες) τοποθετούνται πιο δεξιά.
Η Ελλάδα δεν είχε ξανασυμμετάσχει σε WVS, αλλά είχε συμμετάσχει στο παρελθόν σε EVS, οπότε οι ερευνητές είχαν το υλικό που χρειάζονταν για να τη βαθμολογήσουν και να την τοποθετήσουν και αυτήν στους χάρτες τους. Η πρώτη φορά που συνέβη αυτό ήταν το 1996, και ο χάρτης που προέκυψε από την ανάλυση τους τότε ήταν ο εξής:
Όπως έδειξαν οι ερευνητές, οι αξίες των διαφόρων λαών τους χώριζαν σε κάποια αρκετά διακριτά γκρουπ. Υπήρχαν χώρες όπου κατά την περίοδο εκείνη επικρατούσαν οι κοσμικές αξίες, αλλά και οι αξίες επιβίωσης (Ρωσία, Βουλγαρία, Ουκρανία και άλλες πρώην κομμουνιστικές χώρες, πάνω αριστερά στο χάρτη), χώρες όπου επικρατούσαν οι αξίες της ελευθερίας αλλά και οι παραδοσιακές αξίες (Πουέρτο Ρίκο, Μεξικό και οι άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής κυρίως, κάτω δεξιά στο χάρτη), χώρες όπου επικρατούσαν οι παραδοσιακές αξίες και οι αξίες επιβίωσης (Ζιμπάμπουε, Μαρόκο, Ιορδανία, άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας) και, βέβαια χώρες όπου επικρατούσαν οι κοσμικές αξίες και οι αξίες της ελευθερίας (Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης). Και πολλές άλλες χώρες ενδιάμεσα, όπως οι “καθολικές χώρες”, που ήταν λίγο-πολύ στη μέση.
Η χώρα μας την εποχή εκείνη, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, εμφανιζόταν αρκετά πιο “κοσμική” (και άρα πιο ψηλά στον κάθετο άξονα) από χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία, ή οι ΗΠΑ, και πιο δεξιά στον οριζόντιο άξονα (άρα με μεγαλύτερη έμφαση στην ελευθερία από ό,τι στην επιβίωση) από χώρες όπως η Ν. Κορέα ή η Τσεχία. Η θέση την οποία καταλάμβανε στον παγκόσμιο χάρτη των κοινωνιών ήταν μια θέση παράταιρη με τη γεωγραφική της, πολύ μακριά από τις χώρες της “γειτονιάς” της, σε βαθμό που οι ερευνητές την είχαν κατατάξει με το κίτρινο χρώμα στην “προτεσταντική Ευρώπη”.
Δέκα χρόνια μετά, όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Αυτός ήταν ο χάρτης που προέκυψε από τις έρευνες της περιόδου 2010-2014.
Στο χάρτη αυτής της εποχής πολλές χώρες έχουν αλλάξει θέση και πολλά γκρουπ έχουν αναδιαταχθεί. Μία από τις αξιοσημείωτες αλλαγές είναι και η δική μας χώρα, η οποία έχει μετατοπιστεί χαμηλότερα ως προς τον κάθετο άξονα (με μια μετατόπιση από τις κοσμικές αξίες προς τις παραδοσιακές) και αριστερότερα στον οριζόντιο άξονα (μια μετατόπιση από την ανάγκη για ελευθερία προς την ανάγκη για επιβίωση). Η Ελλάδα στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας (και πριν ζήσει πλήρως τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης) βρισκόταν ακόμη μέσα στην ομάδα των ευρωπαϊκών χωρών, αλλά πλέον απομακρυνόταν από τις βόρειες, προτεσταντικές χώρες και προσέγγιζε περισσότερο την ομάδα των ορθόδοξων, πρώην κομμουνιστικών. Πλέον οι αξιακά πλησιέστερες κοινωνίες με τη δικιά μας φαίνονταν να είναι η Πορτογαλία, η Βόρεια Μακεδονία (τότε ακόμα πΓΔΜ) και η Σλοβακία. Γιατί αυτή η συντηρητικοποίηση, ειδικά μετά από μια περίοδο οικονομικής ανάπτυξης, μετά από Ολυμπιακούς Αγώνες, Euro και άλλα γλέντια και χαρές; Είναι ένα θέμα που αξίζει ανάλυση. Ακόμα πιο ενδιαφέρον ως ερώτημα, όμως, ήταν το εξής: ήταν αυτή μια τάση μόνιμη ή, έστω, σταθερή μέσα στην ελληνική κοινωνία; Και, επιπλέον, πώς θα την επηρέαζε η δεκαετής οικονομική κατάρρευση που ζήσαμε μετά;
Οι κοινωνιολόγοι, από ό,τι αποδεικνύεται, παίρνουν το χρόνο τους. Χρειάζονται μήνες, χρόνια για να μελετήσουν δεδομένα, να σκεφτούν, να αναλογιστούν, να κατασταλάξουν. Οπότε οι υπόλοιποι περιμέναμε χρόνια για να αναλύσουν όλα αυτά τα δεδομένα από το τελευταίο κύμα του WVS (το οποίο, θυμίζω, εδώ στην Ελλάδα το τρέξαμε το 2017 και λίγους μήνες μετά δημοσιεύσαμε και τα πλήρη δεδομένα) και να φτιάξουν το νέο, τρίτο τέτοιο χάρτη, που καταγράφει την σημερινή αξιακή κατάσταση των λαών, και απαντά και στο ερώτημα μας. Ο χάρτης του 2020 δημοσιεύτηκε πριν από λίγες εβδομάδες, και μοιάζει έτσι:
Οι χώρες έχουν αναδιαταχθεί πάλι. Οι προηγμένες ευρωπαϊκές ξεφεύγουν, απομακρύνονται, σχεδόν αποκολλώνται αξιακά από τον υπόλοιπο κόσμο, μακριά πάνω δεξιά. Άλλες ομάδες χωρών προχωράνε επίσης, η Αφρική και το Ισλάμ ξεκολλάνε λιγάκι από τη γωνία της συντήρησης, η καθολική Ευρώπη ξεκολλάει από το κέντρο, οι αγγλόφωνες ανεβαίνουν στον οριζόντιο άξονα. Κι η Ελλάδα; Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα σημείο όχι πολύ μακριά από εκεί που ήταν το 2010, αλλά -για πρώτη φορά από τότε που οι Ίνγκελχαρτ και Γουέλτσελ άρχισαν να ζωγραφίζουν χάρτες- βρίσκεται πλέον μέσα στο γκρουπ της γεωγραφικής της περιοχής, τις “ορθόδοξες χώρες”.
Αυτή μπορεί να είναι μια αρχή απάντησης του πού είμαστε και πού πάμε. Οι χάρτες αυτοί μπορεί να μην είναι πολύ χρήσιμοι για εύπεπτα ή αποφθεγματικά συμπεράσματα, αλλά όταν τους κοιτάζει κανείς δεν μπορεί παρά να παρατηρήσει κάτι προφανές: τη στασιμότητα. Γιατί αποτυπώνουν χρόνο, την πάροδο δεκαετιών. Οι χώρες αλλάζουν, ο κόσμος προχωράει, οι λαοί εξελίσσονται προς τη μία ή προς την άλλη κατεύθυνση. Οι βουλίτσες αλλάζουν θέση, οι ομάδες αλλάζουν σχήμα. Εμείς, από ό,τι φαίνεται στους χάρτες αυτούς, τα τελευταία 25 χρόνια δεν αλλάξαμε πολύ. Κοινωνικές καταιγίδες κι επαναστάσεις σάρωσαν τις κοινωνίες σε κάθε άκρο του πλανήτη, αλλά εμάς μόνο ελάχιστα μας ακούμπησαν. Αυτοί που κάποτε νομίζαμε (και θέλουμε) εταίρους μας απομακρύνονται, έχουν προχωρήσει μακριά μας προς την πάνω δεξιά γωνία. Άλλοι μας προσπερνάνε. Κι εμείς μένουμε ίδιοι.
Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο χαρακτηριστικό που επίσης πρέπει θα θυμόμαστε όποτε μας πιάνει η μεμψιμοιρία και η διάθεση αυτομαστιγώματος: το ότι μένουμε, μεν, σταθεροί, αλλά σε σημείο σημειολογικά ενδιαφέρον. Κοιτάξτε τους χάρτες προσεκτικά. Το βλέπετε;
Είμαστε στο κέντρο.