Η πανδημία λειτούργησε συσπειρωτικά. Η συνοχή και η αλληλεγγύη είναι οι αξίες που τέθηκαν σε εφαρμογή και ο αδιανόητα υψηλός αριθμός εθελοντών για το εμβόλιο, η απόδειξη. Λειτούργησε όμως και αποξενωτικά, σαν ένας προβολέας που έκανε ευκρινείς όλες τις ανισότητες. Ο Michael J. Sandel, πολιτικός φιλόσοφος – καθηγητής του Xάρβαρντ, στο «Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα» (εκδ. Πόλις) θα μπορούσε κάλλιστα να προσθέσει ένα κεφάλαιο για την πανδημία. Μπορεί η αρρώστια, όπως όλες, να είναι αμερόληπτη και ο φόβος να μην κάνει διακρίσεις, η αναγκαστική νοσηλεία όμως μέσα από το κρατικό σύστημα υγείας άλλαξε τους κανόνες. Παρατήρησα ότι οι πιο προνομιούχοι επέδειξαν μεγάλο ζήλο στην πρώτη φάση του ιού. Βοηθήθηκαν από τη δυνατότητα της εργασίας από το σπίτι, την ευρυχωρία των τετραγωνικών, ένα ισχυρότερο σύστημα υποστήριξης και τις διανομές κατ’ οίκον, που έφταναν παραδόξως στην ώρα τους. Οσο περνούσαν οι μήνες και ίσως επειδή στην Αγγλία οι εντολές ήταν ασαφείς, οι όροι ελαστικοί και οι κανόνες εύκολα παρακάμψιμοι, η τάση για υπακοή άρχισε να φθίνει. Τα χρήματα ξεφεύγουν πάντα την κατάλληλη στιγμή, όχι από την αρρώστια αλλά από τα μέτρα που είναι σχεδιασμένα για να την περιφράξουν. Βρίσκουν τη δίοδο κατά τη διάρκεια των περιορισμών σε τόπους πιο ζεστούς και χαλαρούς ή την πρόσβαση σε ένα εξοχικό σπίτι με κήπο και καλή λειτουργία του Διαδικτύου. Κανένας ωστόσο δεν μπορεί να μιλήσει για «αυτάρκεια». Ολοι ανεξαιρέτως τον τελευταίο χρόνο στηριζόμαστε στην «καλοσύνη των ξένων».
Το τελευταίο βιβλίο του Michael J. Sandel «The Τyranny of Merit», που το μεταφράζω αυθαίρετα στα ελληνικά ως «Η τυραννία της αξίας», μου φαίνεται εξαιρετικά επίκαιρο. Είναι η απόλυτα κατάλληλη στιγμή για να αναλογιστούμε τι χρωστάμε ο ένας στον άλλον ως κοινωνία πολιτών και ίσως να αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας για το ποιους αποτιμούμε ως σημαντικούς.
Για να ξεκινήσουμε, θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι αξιολογεί η κοινωνία ως επιτυχία. Η επιτυχία περιγράφεται με κοινωνική κινητικότητα και πορεία προς έναν υψηλό μισθό. Η ρητορική της πάει ως εξής: όσοι δουλεύουν σκληρά και παίζουν σύμφωνα με τους κανόνες θα τα καταφέρουν. Συνοδεύεται συνήθως από το σλόγκαν –που ο Ομπάμα εκστόμισε περί τις εκατόν σαράντα φορές– «μπορείς να τα καταφέρεις εάν προσπαθήσεις» για να φθάσεις όπου σου επιτρέπουν τα ταλέντα και οι φιλοδοξίες σου. Η κοινωνία, από την πλευρά της, οφείλει να σου προσφέρει ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην παιδεία. Αξιοκρατία. Το πρόβλημα με την αξιοκρατία είναι ότι όλοι συμφωνούμε επί της αρχής, αλλά η ιδέα υπολείπεται της πράξης. Η σκοτεινή πλευρά της έχει τη μορφή κληρονομικής αριστοκρατίας, που δημιουργεί νικητές και ηττημένους. Η ιδέα ότι επιβραβεύεσαι για τη δουλειά και τα ταλέντα δημιουργεί οίηση στους κερδισμένους καθώς πιστεύουν ότι είναι αυτοδημιούργητοι και «παίρνουν γιατί αξίζουν». Ξεχνούν ότι η καλή τύχη τούς εφοδίασε με προνόμια στην αφετηρία της ζωής τους. Λησμονούν ό,τι έχει δαπανηθεί πάνω τους (χρόνος και χρήματα) για την καλλιέργεια των χαρισμάτων τους. Οι υπόλοιποι, επίσης σκληρά εργαζόμενοι σύμφωνα με τους κανόνες, μένουν συχνά απ’ έξω. Περιθωριοποιημένοι οικονομικά και απομονωμένοι πολιτισμικά, βλέπουν ότι οι ικανότητές τους δεν επικροτούνται από το σύνολο. Διαιωνίζεται έτσι μια «αξιοκρατική ύβρις» με το σύστημα να παραμένει άνισο και να διαβρώνει τις ευαισθησίες μας. Αφήνει λίγο χώρο στην ευγνωμοσύνη, στην ταπεινοφροσύνη, στην αλληλεγγύη και στο χρέος που έχουμε ο ένας απέναντι στον άλλον ως πολίτες.
Και εδώ μπαίνει η επικαιρότητα. Η «αυτάρκεια» καλύπτει και μας γεμίζει ικανοποίηση όταν όλα βαίνουν καλώς. Σημαίνει ανεξαρτησία. Πλην όμως, είναι τρομακτικά αποθαρρυντική έως και τιμωρητική όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά. Τώρα, πλέον, όλοι βασιζόμαστε στην καλοσύνη των άλλων. Ουδείς αυτόνομος. Μήπως είναι η ώρα να καταρριφθεί και η τελευταία μεγάλη ιδεοληψία που θεωρείται ακόμη ορθή, που είναι τα πανεπιστημιακά διαπιστευτήρια; Ο κόσμος χωρίζεται σε όσους έχουν και σε όσους δεν έχουν δίπλωμα πανεπιστημίου. Βεβαίως και πρέπει να σπρώχνουμε προς την κατεύθυνση της παιδείας, αλλά ας επανεξετάσουμε τις απόψεις μας για τα επαγγέλματα του «μυαλού». Θα έπρεπε να είναι ισάξια με αυτά των «χεριών» και της «καρδιάς». Ποιοι συνεισφέρουν στο κοινό καλό τους τελευταίους μήνες; Οι γιατροί φυσικά, αλλά και οι οδηγοί, οι ταχυδρόμοι, οι μεταφορείς, οι υπάλληλοι σούπερ μάρκετ, οι νοσηλευτές και οι πάσης φύσεως φροντιστές. Η αξιοπρέπεια της εργασίας τους πρέπει να βρεθεί στο επίκεντρο της πολιτικής ατζέντας. Ο τρόπος που η κοινωνία τιμά και επιβραβεύει είναι βασική στο τι εκτιμάει. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι ήταν μέχρι πρότινος αφανείς. Οι απαρατήρητοι απαραίτητοι είναι εξαιρετικοί και δεν μας χρωστούν. Δεν μας είπαν με έπαρση «παίρνετε ό,τι αξίζετε», ούτε «αφού η επιτυχία είναι δικιά μας, η αποτυχία σάς αξίζει». Γιατί, τότε, κυριολεκτικά θα μας πέθαιναν.
* Η κ. Ελεάννα Βλαστού είναι συγγραφέας και ζει στο Λονδίνο.