«Το παλιό υγειονομικό προληπτικό σύστημα απομόνωσης πλοίων και ανθρώπων αποτελεί πλέον παρελθόν», έγραφε το 1911 η 11η έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας Britannica. Οχι πια καραντίνες, λοιμοκαθαρτήρια, αποκλεισμοί μειονοτικών ομάδων, στρατόπεδα μολυσμένων, μπλόκα. Η επιστήμη παραμέρισε τις πρακτικές της απομόνωσης ενάντια στις μολυσματικές νόσους. Λάθος. Σε επτά χρόνια, κι έπειτα σε 46, σε 92, σε 108 ήταν και πάλι εκεί, ως άχρονος δράκων. Η υπόσχεση της λύτρωσης εξέπνευσε με το ξέσπασμα της ισπανικής γρίπης του 1918-19. Σε έναν κόσμο διαιρεμένο από τον πόλεμο, τα συστήματα που είχαν επαχθώς οικοδομήσει Ευρώπη και ΗΠΑ, κατέρρευσαν. Ο δυτικός κόσμος κατέβασε ρολά. Δημόσιοι χώροι έκλεισαν, συγκεντρώσεις και τελετές απαγορεύτηκαν (όπου αυτό δεν έγινε, οι θάνατοι εκτοξεύτηκαν), οι γιατροί συνέστηναν αποστάσεις και χρήση μάσκας. Μέτρα καθυστερημένα και ασυντόνιστα, αντικρουόμενες επ’ αυτών απόψεις, λογοκρισία, παραπληροφόρηση, σύγχυση, δυσπιστία, αντιδράσεις, πρόστιμα, αρνήσεις (υγειονομικός υπάλληλος πυροβόλησε και σκότωσε τρεις ανθρώπους στο Σαν Φρανσίσκο όταν αρνήθηκαν να φορέσουν μάσκα).
Παρόμοιο σκηνικό, αν και μικρότερης έντασης, κατά την ασιατική γρίπη, 1957-1958. Κυμαινόμενες οι απαγορεύσεις από χώρα σε χώρα, κυμαινόμενες όμως δριμείες οι διαμαρτυρίες. Τρίτη πανδημία γρίπης, 1968-1969, η ηπιότερη όλων, χωρίς μεμψιμοιρίες και καταβοές. 2003, αλλαγή σελίδας: SARS. Δρακόντεια μέτρα. Σε τρεις μήνες ηττήθηκε στην εστία του, την Κίνα. Εκλεισαν σύνορα, απομονώθηκαν κτίρια, στήθηκαν μπλόκα στους δρόμους, τοποθετήθηκαν κάμερες Web σε σπίτια· παραβάτες το πλήρωσαν ακόμη και με τη ζωή τους. Ούτε λόγος για διαμαρτυρίες.
COVID-19. Και πάλι μια πανδημία μάς έφερε αντιμέτωπους με την επίγνωση της άγνοιάς μας και το ηθικό καθήκον της προφύλαξης της ζωής ως υπέρτατης αξίας. Καραντίνες διαφορετικού είδους, ανάλογου του πολιτικού προφίλ των χωρών, ανοιγοκλείσιμο δραστηριοτήτων αναλόγως της έντασης των κυμάτων. Σχεδόν παντού συνωμοσιολογία, αρνήσεις, διαδηλώσεις, οργή των εξουθενωμένων οικονομικά από τα lockdowns, μερική κατάρρευση της επιτήρησης. Σε όλες τις εποχές οι περιορισμοί προκαλούσαν αμφισβητήσεις, υποψίες, που σε λιγότερο αυταρχικά καθεστώτα εκδηλώνονταν με αντιδράσεις, ταραχές. Ιστορικό δίδαγμα: ακρογωνιαία η ποιότητα των βημάτων και η εμπιστοσύνη του κοινού.
Αρκούν; Οχι. Δεν είναι οι πληθυσμοί υπό περιορισμό εύκολα διαχειρίσιμο έμψυχο υλικό. Σε Ευρώπη και ΗΠΑ διεξάγονται έρευνες επί των επιπτώσεων της αλλαγής συνηθειών στον εσωτερικό μας κόσμο. Τι έδειξαν οι συνόψεις και οι καρποί τους; Οτι, μεταξύ άλλων, η προσωπικότητα κρίνει τη θετική ή αρνητική απόκριση στα μέτρα. Δύο εν προκειμένω τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά: ο αυτοέλεγχος και η πλήξη. Ατομα με υψηλό βαθμό αυτοελέγχου είναι ευέλικτα, προσαρμοστικά στις νέες συνθήκες, αμετακίνητα από τους στόχους τους. Ομως δεν είναι εύκολο να είναι κανείς αφέντης του εαυτού του· να πετύχει τις θετικές πράξεις· να ανακτήσει τον έλεγχο των νέων συνηθειών και μια νέα ισορροπία.
Η πλήξη είναι το σκούντημα για αλλαγή σκηνικού. Οταν αυτή είναι αδύνατη λόγω περιορισμών, επιστρατεύεται η αυτοπειθαρχία ως αντίσταση στην παρόρμηση για αλλαγή. Ο αυτοέλεγχος μεταμορφώνεται σε στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί, και κινητοποιεί. Ομως οι συνεχείς επικλήσεις στον αυτοέλεγχο μετατρέπουν την πρόκληση σε βαρετή συνήθεια. Που παραλείπεται. Μεταξύ όλων των ηλικιακών ομάδων, οι νεαροί άντρες είναι εκείνοι που εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά απροθυμίας να αντισταθούν στις παρορμήσεις που γεννάει η ανία, δηλαδή τον χαμηλότερο βαθμό αυτοελέγχου και τον υψηλότερο βαθμό πλήξης, και βεβαίως τα μικρότερα ποσοστά συμμόρφωσης στα μέτρα. Τα ποσοστά αυτά εκτοξεύθηκαν σε πειράματα εκτόνωσης της πλήξης τους με εθελοντικές δράσεις (π.χ. ψώνια για ηλικιωμένους).
Στη δημοκρατική Δύση διενεργείται ίσως το μεγαλύτερο πείραμα επιβολής περιορισμών με την τακτική του παρατεταμένου ακορντεόν, που δεν τηρήθηκε με ευλάβεια, από ένα ποσοστό ποδοπατήθηκε, έφθειρε και εφθάρη μεταθέτοντας τη λήξη της πανδημίας. Δεν μπορούμε να δράσουμε οπισθενεργά. Ομως μπορούμε να καταλήξουμε σε μια νέα συνταγή περιορισμών, ενισχυμένη με νέες ιδέες, νέες προφυλάξεις, νέες φραγές σε καταχρήσεις, νέες παραμέτρους, περισσότερο πιστές στην κοινωνική πραγματικότητα, στην ανθρώπινη πολυπλοκότητα, στη βασανιστική βαθύτητα της ψυχής. Μια συνταγή διάφορη και παράλληλη με την εξάσκηση των ιατρικών πράξεων και των εμβολιασμών. Θα είναι χρήσιμη σε ένα επόμενο επεισόδιο.