Μέσα στη μηχανιστική, πλέον, αποδοχή των νέων δεδομένων που έχει επιβάλει η πανδημία, μένουν νησίδες αλώβητες. Φανερώθηκαν περίλαμπρα την περασμένη χρονιά, όταν οι Ελληνες βίωσαν το πρώτο Πάσχα στην ιστορία τους σε απομόνωση. Ηταν μια αίσθηση εν κενώ με όλα τα στοιχεία της παραδοξότητας που γεννά ο εξοστρακισμός από τη λειτουργία της κοινότητας. Φέτος, σε μια μεταβατική διαδρομή, το Πάσχα θα υπενθυμίσει μερικές βασικές αλήθειες. Τον ιδιαίτερο τρόπο που βιώνεται η ανάγκη της παράδοσης σε κοινωνίες, όπως η ελληνική, με υψηλά πλέον ποσοστά πληθυσμού έξω από το τελετουργικό της Εκκλησίας.
Στο πιο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Το θαύμα και η τραγωδία» (εκδ. Πατάκη), ο Γιάννης Κιουρτσάκης θέτει και αυτό το ζήτημα, του μυστηρίου στις εκκοσμικευμένες κοινωνίες. Θέτει το ερώτημα, γιατί στην Ελλάδα είναι πάντα τόσο σημαντική «ετούτη η μεγάλη πανήγυρις της Χριστιανοσύνης». Τι την κρατάει ζωντανή; Η αλήθεια είναι πως η ανάγκη να νιώθει κανείς μέρος μιας κοινωνίας αντανακλάται θριαμβευτικά στο Πάσχα των Ελλήνων. Κατά τον Γιάννη Κιουρτσάκη, είναι μια «δυναμική μεταβίβαση του συλλογικού βιώματος από τη μια γενιά στην άλλη». Ενα βίωμα που αγκαλιάζει όλους, πιστούς ή μη. «Ενός βιώματος ουσιαστικά κοινοτικού, ακόμα και στη σύγχρονη μεγαλούπολη: εδώ το θεμελιώδες είναι η καθολική μέθεξη σε μιαν ιεροτελεστία που βρίσκεται πέρα από δόγματα και απαγορεύσεις, αφού σ’ αυτήν καλούνται να συμμετάσχουν όλοι: “νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες”» (κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο).
Η σύνδεση της αστικοποιημένης κοινωνίας των Ελλήνων με το τελετουργικό του Πάσχα απηχεί το βαθύτερο υπόστρωμα του ψυχισμού του νέου ελληνικού κράτους. Αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση, η έλξη και η ανάγκη του Ελληνα για επαφή και επικοινωνία με τα στοιχεία ιερότητας σε μια νεωτερική, πραγματιστική και υλιστική κοινωνία. Και σε άλλες παραδόσεις, ιδίως στον καθολικό κόσμο, το Πάσχα συναιρεί αυτές τις έμφυτες ανάγκες, αλλά οι εκδηλώσεις αυτές εντοπίζονται κυρίως σε τοπικό επίπεδο, συνδέονται με συγκεκριμένα έθιμα και περιβάλλονται συχνά από τουριστικό χαρακτήρα.
Στην Ελλάδα, το Πάσχα ανακαλεί τη σύνθεση του αρχαιοελληνικού και χριστιανικού ελληνισμού, σε μια συμβίωση όχι παράταιρη. Η λατρεία της φύσης και η έκρηξη της άνοιξης μαζί συμπλέουν με την πίστη στον Θεό, το δημόσιο πένθος και την πάνδημη προσδοκία. Ακόμη και όταν εκλείπει το αμιγώς θρησκευτικό συναίσθημα, υπερτερεί συχνά το θυμικό της κοινότητας. Η πανδημία επανέφερε με απροσδόκητο τρόπο αυτές τις διαστάσεις.