Τρεις παράγοντες πρέπει να συγκεραστούν για να επέλθουν μείζονες τομές σε μια κοινωνία: γεγονότα, ιδέες, και ηγεσία. Συγκλονιστικά γεγονότα απαιτούν τολμηρές πρωτοβουλίες. Οι τελευταίες, για να έχουν ειρμό, μορφοποιούνται σε πλαίσιο σκέψης, τα οποίο, σε μια δεδομένη συγκυρία, γίνεται αποδεκτό ως εύλογη ερμηνεία του κόσμου. Αλλά καμία ιδέα δεν μπορεί να κινητοποιήσει αν δεν αρθρωθεί πειστικά από μία ηγεσία, η οποία επιδιώκει ή διαθέτει τη λαϊκή εντολή.
Το Νιου Ντιλ του προέδρου Ρούζβελτ π.χ. δεν θα είχε πραγματοποιηθεί αν ο θρυλικός FDR δεν είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση των ΗΠΑ στο μέσον της Μεγάλης Yφεσης, το 1933. Το αξιακό υπόστρωμα για τον παρεμβατικό ρόλο του κράτους είχε προετοιμαστεί από, μεταξύ άλλων, το προοδευτικό κίνημα στις ΗΠΑ στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ο Ρούζβελτ του έδωσε θεσμική μορφή στα συμφραζόμενα της εποχής του.
Η μεταρρυθμιστική Κεντροαριστερά δεν είναι η μόνη ριζοσπαστική παράταξη. Η άνοδος του θατσερισμού διευκολύνθηκε τα μέγιστα από τη χρόνια κρίση της Βρετανίας στα τέλη της δεκαετίας του 1970, με κορύφωση τον διαβόητο Χειμώνα της Δυσαρέσκειας το 1978/9. Ο στασιμοπληθωρισμός είχε ήδη στρέψει την προσοχή ισχυρού μέρους της κοινής γνώμης σε νεοφιλελεύθερες θεωρίες αναφορικά με τον ρόλο του κράτους στην οικονομία, συμβάλλοντας στην αξιακή στροφή στον ατομισμό.
Η πρόσφατη δήλωση της βουλευτού του ΣΥΡΙΖΑ κ. Αχτσιόγλου ότι «η κανονικότητα ποτέ δεν είναι ευκαιρία για την Αριστερά», είναι αυτονόητα αληθής για κάθε μεταρρυθμιστή. Oχι γιατί η «κανονικότητα οδηγεί στον ατομισμό», ο οποίος «βοηθά την Ακρα Δεξιά στο αφήγημά της», όπως χονδροειδώς παρατήρησε η βουλευτής (η μεταπολεμική κανονικότητα του κοινωνικού κράτους π.χ. δεν έκανε τους Νορβηγούς περισσότερο ατομιστές), αλλά γιατί η κανονικότητα οδηγεί στην αποδοχή της θεσμισμένης πραγματικότητας ως της μόνης δυνατής.
Επιστροφή στην κανονικότητα σημαίνει επιστροφή στην παγιωμένη συνήθεια, στη δεδομένη θεσμική τάξη, στο υφιστάμενο πλέγμα ισχύος. Για έναν ρηξικέλευθο ηγέτη όπως ο Ρούζβελτ ή η Θάτσερ, η διάρρηξη της κανονικότητας από μείζονα συμβάντα παρέχει την ευκαιρία προώθησης ενός διαφορετικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης – πιο κοινωνιστικό για τον Ρούζβελτ, πιο ατομικιστικό για τη Θάτσερ.
Το αξιακό πρόσημο της ριζοσπαστικότητας διαφοροποιεί τους φορείς της. Σχηματικά, ο προοδευτικός δίνει προτεραιότητα στην ισότιμη συμπεριληπτικότητα και τη μείωση των εκάστοτε ανισοτήτων. Ο νεοφιλελεύθερος προτάσσει την οικονομική ελευθερία και την ατομική επιλογή, χωρίς να μεριμνά ιδιαιτέρως για τις προϋποθέσεις άσκησής της.
Οδυνηρά γεγονότα, όπως η πανδημία, συνιστούν σημαντικά ρήγματα στην κανονικότητα. Ο συντηρητικός νοσταλγεί απλώς την επιστροφή στο οικείο. Ο προοδευτικός δείχνει «το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός», απο-καλύπτοντας ό,τι γνωρίζαμε αλλά αστόχαστα προσπερνούσαμε: ταξικές, έμφυλες και φυλετικές ανισότητες, σημασία των δημοσίων συστημάτων υγείας, δυσκολία συλλογικής δράσης σε υπερ-εθνικό επίπεδο, τρωτότητα οικουμενικών δημοσίων αγαθών, δεισιδαιμονική αντίληψη της θρησκείας, ιδεώδες της αέναης «προόδου», διαβρωτικός ατομισμός, κ.λπ. Η ροή της κανονικότητας αποκρύπτει επιλογές που έγιναν. Η ρήξη της κανονικότητας υπενθυμίζει τη δυνατότητα νέων επιλογών.
Το κατάλαβε εντυπωσιακά ο πρόεδρος Μπάiντεν. Ο «κοιμισμένος Τζο», όπως τον ειρωνευόταν αγοραία ο προκάτοχός του, αποδεικνύεται ένας ριζοσπάστης προοδευτικός ηγέτης που στέκεται αξιοθαύμαστα στο ύψος των προκλήσεων. «Να κάνουμε τον κίνδυνο ευκαιρία. Την κρίση δυνατότητα. Τις δυσκολίες δύναμη», είπε στην εμπνευσμένη ομιλία του στην κοινή συνεδρία του Κογκρέσου.
Πώς; Τα τρία τεράστια προγράμματα δημοσίων δαπανών που εξήγγειλε, αποσκοπούν να δείξουν στον απλό, δοκιμαζόμενο πολίτη ότι η φωνή του ακούγεται, «η δημοκρατία ακόμη δουλεύει». Oτι η κυβέρνηση όχι μόνο δεν είναι «το πρόβλημα», κατά τη διαβόητη φράση του προέδρου Ρέιγκαν, αλλά είναι το σημαντικότερο μέρος της λύσης, στο μέτρο που υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Πρόκειται για ανάδειξη της «θετικής ελευθερίας»: πραγματώνω τον εαυτό μου ως πολίτης αν δρω σε ένα θεσμικό περιβάλλον, το οποίο μου παρέχει δυνατότητες και ευκαιρίες. Στη δημοκρατική κοινωνία, η κυβέρνηση διαμορφώνει αυτό το περιβάλλον.
Η πανδημία μας θύμισε, με οδυνηρά εμφατικό τρόπο, ότι υπάρχει κοινωνία, η οποία, με τις θεσμίσεις της, δίνει μορφή και θέτει όρια στην ατομικότητα. Η κυβέρνηση ρυθμίζει κρίσιμους θεσμούς εντός των οποίων ασκούν τα άτομα τις επιλογές τους. Ο Μπάιντεν εκλαμβάνει την προοδευτική διακυβέρνηση με σύνθετο τρόπο. Αφενός υπηρετεί άμεσες ανάγκες των οικονομικά ασθενέστερων, αφετέρου μεριμνά, με «ελιτίστικο» τρόπο, για θέματα που δεν βρίσκονται απαραίτητα στο ραντάρ του απλού πολίτη, τα οποία, ωστόσο, είναι κρίσιμα για τη μακροχρόνια διασφάλιση της ποιότητας ζωής του – δράση για την περιβαλλοντική αλλαγή, αντιμετώπιση φυλετικών διακρίσεων, ηγετική εμπλοκή των ΗΠΑ στο διεθνές πολιτικό σύστημα, πρωτοβουλία για την προσωρινή άρση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας για τα εμβόλια.
Για τον ριζοσπάστη, η κρίση είναι ευκαιρία αλλαγής. Για τον προοδευτικό ριζοσπάστη συνιστά ευκαιρία αναδιάταξης παγιωμένων σχέσεων ισχύος για τη ρεαλιστική προώθηση της συμπεριληπτικής πολιτείας. Η πανδημία μας θυμίζει ότι το κοινό καλό εκτείνεται από το έθνος στην ανθρωπότητα – από τα δημόσια αγαθά της χώρας στα οικουμενικά δημόσια αγαθά. Ο προοδευτικός ριζοσπάστης δεν κραυγάζει, δεν δημαγωγεί, δεν φαντασιώνεται. Πασχίζει εποικοδομητικά και αξιόπιστα να κερδίσει τη λαϊκή εντολή για να χτίσει μια πιο αξιοπρεπή κοινότητα.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.