Ηταν στην εφηβεία μου, όταν για πρώτη φορά προσπάθησα να σκεφτώ στα σοβαρά το ζήτημα της αποτέφρωσης που ώς τότε μου φαινόταν έθιμο εξωτικό, όπως το περιγράφει ο Ιούλιος Βερν στον «Γύρο του κόσμου». Αφορμή ήταν μια φράση του Μπέρτραντ Ράσελ: «Γιατί στο κάτω κάτω να μεροληπτούμε δίνοντας τροφή στα σκουλήκια»; Φράση αρκούντως προκλητική για να ερεθίσει τη φαντασία μου, πρόθυμη να καταπιεί ό,τι προκλητικό. Τότε βέβαια ο θάνατος μου φαινόταν μια ιδέα, μία απ’ αυτές που κρατούσαν την παρέα ξάγρυπνη ώς τις μικρές ώρες. Με το πέρασμα των χρόνων, όταν έχεις συνοδεύσει τόσα αγαπημένα πρόσωπα στον άλλο κόσμο, γονείς, συγγενείς και φίλους, ο θάνατος παύει να είναι ιδέα. Είναι η μόνη σοβαρή προοπτική που μπορεί και οφείλει να σε απασχολεί. Και ως σοβαρή προοπτική αρχίζει και σε απασχολεί ο τρόπος με τον οποίον θα σε συνοδεύσουν όσοι μένουν πίσω. Μετά τόσες κηδείες που έχω παρακολουθήσει στη ζωή μου έχω καταλήξει πως προτιμώ ανεπιφύλακτα τη θρησκευτική κηδεία, και δη την ορθόδοξη. Από τον λόγο που εκφωνεί ο φίλος στην πολιτική κηδεία, συνήθως με το αίσθημα υπεροχής του ζωντανού απέναντι στον νεκρό, σαν σε σχολική γιορτή για την Εθνεγερσία, με συγκινεί απείρως περισσότερο η «Προς Θεσσαλονικείς» επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Ή η μουσική των ελληνικών που αντηχεί από τα βάθη του χρόνου, «πλούσιος ή πένης, βασιλεύς ή στρατιώτης». Η ορθόδοξη λειτουργία είναι παρηγορητική, και σ’ αυτό χρωστάει την ομορφιά της. Το Requiem των καθολικών εκτοξεύει απειλές που σε κάνουν να αισθάνεσαι ένοχος επειδή είσαι ζωντανός.
Χθες, με αφορμή τον θάνατο αγαπημένης φίλης, βρέθηκα για πρώτη φορά στο αποτεφρωτήριο της Ριτσώνας. Παρότι λογικά είμαι υπερασπιστής της αποτέφρωσης –δεν χρειάζεται να εξηγήσω εδώ τους λόγους– αναρωτιόμουν αν η τελετή θα μου προκαλούσε την απαραίτητη συγκίνηση, τον μόνο τρόπο για να αισθανθείς την απώλεια μιας ζωής. Ακούς τη λέξη «αποτεφρωτήριο» και αναρωτιέσαι πώς να είναι άραγε ένα αποτεφρωτήριο; Ενα λιτό αρχιτεκτόνημα, κατάλευκο, με ένα αίθριο στο κέντρο του, που οδηγεί στην αίθουσα όπου βρίσκεται το φέρετρο. Ενας χώρος που επιβάλλει τον σεβασμό και τη σιωπή. Ενας ιερέας «διάβασε» τη νεκρή με τη συνοδεία ψάλτη. Ακολούθησε ο τελευταίος αποχαιρετισμός, η αποχώρηση των συγγενών και φίλων προκειμένου το φέρετρο να οδηγηθεί στον κλίβανο.
Η αποτέφρωση ανήκει στην παράδοση του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Η αντοχή του δόγματός της οφείλεται εν πολλοίς στην ικανότητα των Πατέρων να αφομοιώσουν τα πιο δυναμικά στοιχεία του. Η αποδοχή της αποτέφρωσης ως εναλλακτική της ταφής μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με το δόγμα, όμως δεν ανατρέπει τις πολιτισμικές ρίζες της ελληνοχριστιανικής παράδοσης. Οπως αποδέχεται το κάλλος ως συστατικό της θεότητας, γιατί να μην αποδεχθεί και την αποτέφρωση;