Σκεφτόμουν τη σχέση των Ελλήνων πριν από 200 χρόνια με τους σημερινούς. Μια κοινωνία τότε από αντίπαλες φατρίες, με έντονο το στοιχείο της εντοπιότητας, μεταμορφωνόταν σταδιακά σε ενιαίο και συγκεντρωτικό έθνος – κράτος επί Καποδίστρια. Με το σημερινό διάλειμμα της ηγεσίας Κυριάκου Μητσοτάκη, μετράμε ακόμη τις πληγές της ακυβέρνητης πενταετίας, ιδιαίτερα στην εκπαίδευση.
Τα αρματολίκια του 1821 διακρίνονταν για τους αξιοκρατικούς όρους διαδοχής στην ηγεσία τους. Σπάνια τα αρματολίκια περιέρχονταν στην εξουσία των τέκνων του εκλιπόντος καπετάνιου αν η αξία τους δεν ήταν επιβεβαιωμένη. Ο ίδιος αναζητούσε ικανότερους συγγενείς. Κορυφαίο υπόδειγμα αξιοκρατίας ήταν ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, το νόθο παιδί που κατέκτησε χάρη στις ικανότητές του την ηγεσία των Αγράφων.
Αν η κατακερματισμένη κοινωνία της πρώτης πενταετίας του Αγώνα ήταν ο αντίπαλος της συνεργασίας, που ήταν τότε απαραίτητη, οι πρωταγωνιστές κράτησαν ζωντανή την επανάσταση ώς το Ναυαρίνο. Ο Αγώνας μακροημέρευσε χάρη στους Κολοκοτρώνη, Ανδρούτσο, Μιαούλη, Καραϊσκάκη, Κανάρη και άλλους πολλούς εξέχοντες.
Ο σημερινός κομματικός βίος αποδίδει φτωχά αποτελέσματα στη Βουλή των Ελλήνων. Ακόμη και από τα στελέχη της κυβέρνησης οι αξιότεροι είναι προϊόντα εξωτερικής επιλογής και όχι παιδιά του κομματικού σωλήνα, με μία ίσως εξαίρεση. Είναι τάχα απαραίτητο ο θεσμός αρματολίκι ή κράτος να πρέπει να κινδυνεύει ώστε να γίνει αξιοκρατική η επιλογή του υποψηφίου; Η πολιτική ιστορία επιβεβαιώνει αυτή την παρατήρηση, όχι μόνο στην
Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Ο Ελ. Βενιζέλος και ο Κων. Καραμανλής βρέθηκαν επικεφαλής σε κρίσιμες στιγμές του έθνους. Λιγότερο αποτελεσματικοί αρχηγοί αναδείχθηκαν σε εποχές σχετικής πολιτικής νηνεμίας.
Στην Ευρώπη ο Λόιντ Τζορτζ, ο Κρεμανσό, ο Τσώρτσιλ και ο Ντε Γκωλ εμφανίστηκαν σε δύσκολες στιγμές της παγκόσμιας ιστορίας. Με κριτήριο την κρισιμότητα των καιρών, τι μπορούμε να περιμένουμε από το εγγύς μέλλον;
Ο Τάκης Θεοδωρόπουλος στο άρθρο του «Της μεταπολίτευσης χαμένη γενιά» (20.6.2021) μας θυμίζει την πρώτη φουρνιά που θεώρησε το πανεπιστημιακό πτυχίο δημοκρατική κατάκτηση. Οι αγώνες έκτοτε για τα κατ’ απονομή δικαιώματα αναφέρονται σε εμφύλιους σπαραγμούς χωρίς να έχουν οποιαδήποτε σχέση με αυτούς. «Ηθελαν οι γενιές εκείνες να ζήσουν τον μύθο τους. Μόνο που δεν ήταν δικός τους. Οπότε έκαναν ό,τι τους είχαν μάθει οι δάσκαλοί τους, να αποστηθίζουν κείμενα».
Η μεγάλη διαφορά με το 1821 ήταν ότι ο Αγώνας τότε δεν ήταν ούτε φαντασμιακός ούτε ακίνδυνος, οι σημερινοί αγώνες είναι ψυχοδράματα που υπονομεύουν το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Η παλιγγενεσία των Ελλήνων υπήρξε και διαδικασία εκσυγχρονισμού. Το αίτημα της απελευθέρωσης από τον οθωμανικό ζυγό συμπληρωνόταν από κράτος οργανωμένο πάνω σε δημοκρατικά πρότυπα δικαίου, όπως αποτυπώθηκαν στα τρία Συντάγματα των Εθνοσυνελεύσεων. Η διεύρυνση των συνειδήσεων αποτέλεσε την κορωνίδα του νεωτερικού χαρακτήρα της Επανάστασης. Πρόκειται άλλωστε για την πρώτη εθνοαπελευθερωτική του είδους αυτού. Οπως σχολιάζει ο Κολοκοτρώνης, οι δύο προηγούμενες επαναστάσεις ήταν εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ Αγγλων πρώτα και μετά Γάλλων. Η ελληνική Επανάσταση είναι η πρώτη μεταξύ δύο εθνών με διαφορετική θρησκεία και πολιτισμό.
Χάρις στη μεγάλη επένδυση της ελληνικής οικογένειας, στην εκπαίδευση των παιδιών της, και στο εξωτερικό, πολλοί μορφωμένοι Ελληνες επιστρέφουν από την Εσπερία κομίζοντες ιδέες, κυρίως στην τεχνολογία. Αν η αλλαγή που συντελείται σήμερα στη χώρα μας διαρκέσει, θα οδηγήσει σε εκσυγχρονισμό των θεσμών με μακροχρόνια αγαθά αποτελέσματα. Στην ιατρική, στη βιοτεχνολογία και στους ημιαγωγούς οι επενδύσεις αυξάνονται καθημερινά. Ο τομέας της τεχνητής νοημοσύνης κατέχει τα πρωτεία. Αν όπως φαίνεται η κυβέρνηση ευνοήσει την ανάπτυξη από αυτή τη συγκυρία, τότε η αλλαγή θα διευρύνει τις συνειδήσεις πέρα από το υπόδειγμα του 1821-31. Αυτό θα είναι και το πεδίο της υπεροχής του τώρα έναντι του τότε.
* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.