Οπως όλες οι ευγενείς ιδέες, η «πολιτική ορθότητα» έχει, χονδρικά, δύο εκδοχές – την καλή και την κακή. Στην καλή της εκδοχή συνιστά πολιτική ευπρέπεια – κατάφαση στην ετερότητα, στο πλαίσιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στην κακή της εκδοχή μετατρέπεται σε πολιτικό ευσεβισμό – απολιθώνεται σε τελετουργική-αυτοεπιβεβαιωτική επίδειξη σεβασμού σε θέσφατα, εκφράζεται με ξύλινη γλώσσα και, δυνητικά, εκφυλίζεται σε αστυνομία σκέψης.
Η ακύρωση του «Πρώτου Πανελλήνιου Συνεδρίου Γονιμότητας και Αναπαραγωγικής Αυτονομίας: Ορια και Επιλογές», έπειτα από γενικευμένες αντιδράσεις σε διαφημιστικό σποτ προβολής του, είναι ενδιαφέρουσα περίπτωση. Το σποτ δικαίως εκλήφθηκε ως πατερναλιστικό για τις γυναίκες. Επιπλέον, ήταν αντιφατικό ως προς την προαγωγή της «αναπαραγωγικής αυτονομίας» που διακηρυκτικά ασπαζόταν το συνέδριο.
Η στερεότυπη αντίδραση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν να στηλιτευθεί ο «σεξιστικός» χαρακτήρας του. Αν οι αντιδράσεις έμεναν μέχρις εκεί θα ήταν στη σφαίρα της πολιτικής ευπρέπειας (έστω θυσιάζοντας την εννοιολογική ακρίβεια – πατερναλισμός και σεξισμός δεν ταυτίζονται). Ωστόσο, προχώρησαν παραπέρα. Το περιστατικό αποτέλεσε ευκαιρία εύκολης επίδειξης «φεμινιστικών» διαπιστευτηρίων από την πολιτική ελίτ. Πρόκειται για την κακή εκδοχή της πολιτικής ορθότητας – πολιτικός ευσεβισμός.
Το κοινό μοτίβο, με σχεδόν πανομοιότυπη φρασεολογία, από τον υφυπουργό παρά τω πρωθυπουργώ Θ. Λιβάνιο μέχρι τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης Α. Τσίπρα, ήταν ότι «το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση [του σώματος των γυναικών] είναι αδιαπραγμάτευτο». Η κ. Γεννηματά επιβεβαίωσε ότι η ρηχότητα της σκέψης είναι ευθέως ανάλογη με τη ρητορική ακρότητα. «Κανείς δεν θα μας γυρίσει στον Μεσαίωνα», είπε.
Η επίδειξη διαπιστευτηρίων πολιτικής ορθότητας μετατρέπει την ευπρέπεια σε ευσεβισμό. Το θολό αξιακό πλαίσιο που πλαισίωνε το συνέδριο (εν μέρει συντηρητικά πατερναλιστικό, εν μέρει φιλελεύθερο με έμφαση στις «επιλογές») προσαρμόστηκε προκρούστεια από τους πολιτικούς στις δικές τους ιδεολογικοπολιτικές ανάγκες. Δεν θέλησαν να συμβάλουν στοχαστικά στον προβληματισμό, αλλά να κάνουν επίδειξη ευλάβειας στη φιλελεύθερη αξία της επιλογής.
Ο τρόπος που το έκαναν παρουσιάζει ενδιαφέρον. Το επίμαχο διαφημιστικό σποτ έστρεψε τους μιντιακούς προβολείς σε ένα, πιθανότατα, χαμηλής ορατότητας συνέδριο. Οι πολιτικοί αναγκάστηκαν να πάρουν θέση (η μη θέση είναι θέση στη μιντιακή κοινωνία). Στο άγριο περιβάλλον των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, για να προσεχθεί το μήνυμά τους, υιοθέτησαν αφ’ υψηλού ηθικολογική έως επιθετική γλώσσα («Μεσαίωνας»). Μετέτρεψαν έτσι το θολό αξιακό πλαίσιο του συνεδρίου σε έναν συμβολικό αχυράνθρωπο προκειμένου να καρπωθούν το πολιτικό όφελος της εύκολης κατάρριψής του.
Το συντηρητικά πατερναλιστικό ύφος του συνεδρίου μετατράπηκε υπόρρητα σε άρνηση του «δικαιώματος αυτοδιάθεσης», το οποίο, φυσικά, υπερασπίζουν οι εν λόγω πολιτικοί. Πρόκειται για μία ακόμα εκδήλωση αυτοαναφορικότητας: δεν τους ενδιαφέρει τόσο να σταθούν κριτικά, με στοχαστική αυθεντικότητα, απέναντι στο σκεπτικό του συνεδρίου, όσο να προβάλουν τη δική τους οπτική. Κατασκευάζουν έναν εκφυλισμένο αντίπαλο για να τον συντρίψουν με ευκολία στην πολιτική παλαίστρα.
Πού είναι το κακό; Παραβλέποντας τις αποχρώσεις υιοθετείται μια χονδροειδής γλώσσα, η οποία είναι αναντίστοιχη των θεμάτων που μας προβληματίζουν. Ο συντηρητικός στη σημερινή Ελλάδα, λ.χ., διαφέρει από τον αντίστοιχο συντηρητικό της δεκαετίας του 1950. Η βαθμιαία φιλελευθεροποίηση των αξιών, ομόλογη με αυτή άλλων κοινωνιών του ευρωπαϊκού Νότου, έχει μετατοπίσει τον άξονα του συντηρητισμού προς πιο φιλελεύθερη κατεύθυνση. Ποιος αμφισβητεί, σοβαρά και συγκροτημένα, το «δικαίωμα στην [γυναικεία] αυτοδιάθεση» σήμερα;
Δεν λέω ότι οι έμφυλες ανισότητες και τα έμφυλα στερεότυπα έχουν εκλείψει, κάθε άλλο. Λέω, όμως, ότι είμαστε, συντηρητικοί και προοδευτικοί, πιο ευαίσθητοι σε θέματα φύλου – το λεξιλόγιό μας έγινε πιο ευαίσθητο, διευρύνθηκε η προοπτική μας. Οι διαφωνίες μας εκδηλώνονται σε ένα αξιακό πλαίσιο που θεωρεί την ισότητα φύλων, τη μόρφωση, σταδιοδρομία και επιλογές τεκνοποιίας των γυναικών αυτονόητες αξίες.
Οπως στη θρησκευτική λατρεία, ο πολιτικός ευσεβισμός, αν αφεθεί ανεξέλεγκτος, εγκλωβίζει τους ομιλητές σε ένα ηθικολογικό και κομφορμιστικό πλαίσιο λόγου. Η αναζήτηση ορθο-δοξίας (ορθογνωμίας) επιφέρει ευσεβιστική πλειοδοσία: σημασία δεν έχει αν είσαι «ευσεβής», αλλά να φαίνεται ότι είσαι. Δεν αντιμετωπίζονται τα βιωμένα προβλήματα, αλλά προβάλλονται κατασκευασμένα προβλήματα, όπως αυτά διαμορφώνονται σε ιδεοληπτικά πλαίσια αναφοράς, υποστηριζόμενα από ανθρώπους που σταδιοδρομούν στην προβολή του πολιτικού ευσεβισμού. Οι ιδέες δεν αιωρούνται στο κενό – έχουν καριερίστες υποστηρικτές.
Ο κομφορμισμός αφαιρεί νοητικό πλούτο από τη δημόσια σφαίρα μιας ανοιχτής κοινωνίας. Οι πολιτικά ασεβείς νιώθουν ότι αποκλείονται. Πρέπει, όμως, να μπορούμε να συζητούμε, με νου, ευαισθησία και ανοιχτό μυαλό, δύσκολα θέματα όπως η γονιμότητα, ο σεξισμός, η έμφυλη βία κ.ο.κ. Η μιντιακή κατακραυγή που επιφέρει η υποψία αν-ορθοδοξίας περιστέλλει το πεδίο συζήτησης. Δεν είναι τυχαίο ότι το συνέδριο ακυρώθηκε.
Και κάτι ακόμα. Ο πολιτικός ευσεβισμός δεν περιστέλλει μόνο τη δημόσια συζήτηση, αλλά συρρικνώνει και την ανεξαρτησία των θεσμών. Η ειρωνεία είναι ότι επιδεικνύει έναντι των ανεξάρτητων θεσμών τον συντηρητικό πατερναλισμό αυτών που επικρίνει! Δεν είναι ένδειξη θεσμικής υπανάπτυξης ένας υφυπουργός να αποφασίζει (ή έστω να μιλάει) για λογαριασμό ενός ανεξάρτητου δημόσιου οργανισμού; Ο κ. Λιβάνιος τουίταρε ότι «η ΕΡΤ και το ΑΠΕ αποσύρονται από χορηγοί επικοινωνίας του πρώτου συνεδρίου γονιμότητας και αναπαραγωγικής αυτονομίας». Του πέφτει λόγος; Δεν έχουν επικεφαλής η ΕΡΤ και το ΑΠΕ;
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.