«Καλύτερα 10 αθώοι στη φυλακή παρά ένας ένοχος ελεύθερος».
Αυτό ήταν το δόγμα του σταλινισμού στον χώρο της Δικαιοσύνης. Ηταν ένα δόγμα που συμβάδιζε με τη μαρξιστική-λενινιστική αντίληψη για την πλήρη κυριαρχία της πολιτικής επί όλων των πτυχών της κοινωνικής ζωής. Ετσι για τους μαρξιστές η διάκριση των εξουσιών ήταν μια αστική «λεγκαλιστική» κατασκευή. Δεν την αποδέχονταν.
Από την άλλη πλευρά, ο Διαφωτισμός, που καθόρισε την αστική δημοκρατία, καθιέρωσε το τεκμήριο της αθωότητας. Δηλαδή ο κατηγορούμενος είναι αθώος και η κατηγορούσα αρχή καλείται αυτή να αποδείξει με νόμιμα μέσα την ενοχή του. Αν ο κατηγορούμενος αδυνατεί να αποδείξει την αθωότητά του, αυτή η αδυναμία του δεν συνεπάγεται την ενοχή του. Η σιωπή του, που είναι αναφαίρετο δικαίωμά του, δεν αποτελεί τεκμήριο ενοχής. Από εδώ πηγάζει και η αρχή in dubio pro reo, δηλαδή η αμφιβολία αποβαίνει υπέρ του κατηγορουμένου, κάτι που ακυρώνει ολοκληρωτικά την «ποινή της υπόνοιας».
Το τεκμήριο της αθωότητας είναι σαφές πως υπερβαίνει τη σφαίρα του νομικού πολιτισμού και αφορά, σε τελική ανάλυση, τον τρόπο οργάνωσης του πολιτεύματος, στον βαθμό που αποτελεί βασικό παρακολούθημα του κράτους δικαίου. Αποτελεί μία από τις εγγυήσεις που αυτό παρέχει στους πολίτες για να προστατευθούν από τις αυθαιρεσίες των κρατικών οργάνων.
Πάνω στο τεκμήριο της αθωότητας στηρίζεται και μια σειρά από συμπεριφορές που αποσκοπούν στο να προστατεύσουν την προσωπικότητα του κατηγορουμένου, όπως είναι η απαγόρευση αναγραφής των στοιχείων του. Μέχρι να εκδοθεί η δικαστική απόφαση προστατεύεται πλήρως από τους κανόνες που συνθέτουν τον νομικό πολιτισμό μιας δημοκρατικής χώρας.
Βέβαια, η απόσταση που χωρίζει τη θεωρία από την πράξη είναι μεγάλη και το τεκμήριο της αθωότητας πολλές φορές καταπατείται ακόμη και από αυτούς που είναι ταγμένοι να το τηρούν και να το σέβονται. Κλασικό παράδειγμα, ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν οι δύο πρωθυπουργοί και οι οκτώ υπουργοί στην υπόθεση Novartis και οι κ. Ανδρ. Γεωργίου και Στ. Παπασταύρου. Το δόγμα των τότε κυβερνώντων ήταν «ας πάνε στα δικαστήρια να αποδείξουν την αθωότητά τους», κάτι που προσέβαλε βάναυσα το κράτος δικαίου.