Αμφιβάλλω αν υπάρχει οικογένεια η οποία δεν έχει πληγεί άμεσα ή έμμεσα από την πανδημία. Στο περιβάλλον μου έχουν πεθάνει δύο συγγενείς κι ένας οικογενειακός φίλος, τέσσερις φίλοι νοσηλεύθηκαν με σοβαρά συμπτώματα, προσωπικά νόσησα χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, ενώ συγγενικά πρόσωπα αγωνιούν για τις επιχειρήσεις τους. Αφήνω κατά μέρος τις επιπτώσεις στη σχολική εκπαίδευση των παιδιών και την ψυχική υγεία γενικότερα.
Η πανδημία είναι η πιο οδυνηρή, καθολική εμπειρία σε καιρό ειρήνης. Οσο πιο γρήγορα την τιθασεύσουμε, τόσο το καλύτερο. Τρία προβλήματα δυσχεραίνουν την αντιμετώπισή της: η δυναμικότητα του φαινομένου, η δυσκολία της συνεχούς προσαρμογής και ο εμβολιαστικός σκεπτικισμός.
Η πανδημία είναι δυναμική – τα δεδομένα της αλλάζουν διαρκώς. Η μετάλλαξη «Δέλτα», λ.χ., είναι σχετικά πρόσφατη και είναι δύο φορές πιο μεταδοτική από τον αρχικό ιό. Ενώ στην αρχή το τείχος ανοσίας θα χτιζόταν με ποσοστό γύρω στο 70%, τώρα απαιτείται 85%-90%. Αυτό σημαίνει πολύ περισσότερους εμβολιασμούς.
Δυναμικά φαινόμενα ελέγχονται όταν οι κυβερνήτες αναπτύσσουν αντίστοιχης τάξης ευελιξία. Μόνο η πολυπλοκότητα μπορεί να δαμάσει την πολυπλοκότητα. Αυτό σημαίνει τη δημιουργία, μεταξύ άλλων, ικανότητας υψηλής αποκρισιμότητας: ετοιμότητα για ταχεία αναθεώρηση αποφάσεων και ρόλων σε όλα τα επίπεδα.
Μπορεί μια κυβέρνηση λ.χ. να δεσμεύθηκε ότι θα άρει τα περιοριστικά μέτρα εντός συγκεκριμένης προθεσμίας, αλλά να πρέπει να αναθεωρήσει την απόφασή της αν τα επιδημιολογικά δεδομένα έχουν επιδεινωθεί. Αντιστοίχως, οι ρόλοι σε χαμηλότερα επίπεδα πρέπει να αναπροσαρμόζονται. Ενώ π.χ. παραδοσιακές ελεγκτικές λειτουργίες ασκούνταν από κρατικές αρχές, η ταχεία αποκρισιμότητα στη δυναμική της πανδημίας επιβάλλει αναθεώρηση επιμέρους επαγγελματικών αντιλήψεων με την ενσωμάτωση ξένων μέχρι τώρα ελεγκτικών λειτουργιών.
Στην εστίαση, λ.χ., εργαζόμενοι και πελάτες προσφέρουν και αναμένουν, αντιστοίχως, φιλοξενία. Η ιδέα ότι τα καταστήματα εστίασης πρέπει να ελέγχουν υγειονομικά τους πελάτες τούς είναι απωθητικά ξένη – βρίσκεται εκτός της παραδοσιακής αυτοκατανόησης. Ο «ξένος» όμως, πλέον, δεν είναι μόνο «φίλος», αλλά εν δυνάμει φορέας μολυσματικής ασθένειας. Το αποτελεσματικότερο επίπεδο ελέγχου είναι στο σημείο επαφής καταστήματος – πελάτη. Αντιλήψεις και ρόλοι, εν μέσω πανδημίας, πρέπει να αναθεωρηθούν.
Στις οργανωμένες επιχειρήσεις εστίασης, θα έχετε προσέξει την άτυπη διαπραγμάτευση μεταξύ του επί της υποδοχής υπαλλήλου και προσερχομένων πελατών. Με χαμόγελο, κατανόηση και, πιθανώς, χιούμορ, ο/η υπάλληλος ασκεί την καινούργια ελεγκτική λειτουργία: «έχετε πάσο;». Και τα δύο μέρη γνωρίζουν ότι μετέχουν σε κάτι καινοφανές και επικοινωνούν, συνήθως, με συστολή και κατανόηση. Μαθαίνουμε νέους ρόλους.
Παρά την πρόοδο του εμβολιαστικού προγράμματος στην Ελλάδα, ο εμβολιασμός προσκρούει πλέον σε ένα τείχος σκεπτικισμού. Αν εξαιρέσουμε τους λίγους ψεκασμένους αρνητές, μια μεγάλη μάζα των ανεμβολίαστων (περίπου ένας στους πέντε) ανήκει στους ποικίλης έντασης εμμονικούς σκεπτικιστές.
Κανένας σκεπτικισμός δεν είναι, συνήθως, αθεμελίωτος. Ναι, το εμβόλιο εγκρίθηκε με εσπευσμένες διαδικασίες. Ναι, δεν έχει παρέλθει πολύς καιρός από τη χρήση του. Αλλά δεν υπάρχει βεβαιότητα στη ζωή. Οπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης, με ειδικές αναφορές στην ιατρική και την πολιτική, σε όλα «τα πρακτά» δεν ισχύουν απόλυτοι κανόνες, αλλά «επί τω πολύ». Η ανθρώπινη εμπειρία είναι γνωσιακά επισφαλής. Η κοινωνία δεν είναι εργαστήριο στο οποίο μπορεί να διακριβωθεί η αιτιότητα. Δεν μπορούμε να ζητούμε μεγαλύτερη βεβαιότητα από αυτή που μπορεί να μας προσφέρει η ιατρική.
Ως λογικοί σκεπτικιστές, όμως, μπορούμε να ζητούμε ισχυρά τεκμήρια. Οτι δεν ξέρουμε κάτι απόλυτα, δεν σημαίνει ότι δεν γνωρίζουμε τίποτε. Τα εμβόλια ενσωματώνουν έγκυρη βιοϊατρική γνώση, έχουν περάσει από αυστηρές κρίσεις και έχουν δείξει, μέχρι σήμερα, ότι είναι άκρως αποτελεσματικά, με ελάχιστες παρενέργειες – με λίγα λόγια, είναι αρκούντως καλά. Πρέπει να αποδεχθούμε την ατέλεια της γνώσης μας για να ζήσουμε ικανοποιητικά. Ο λογικός σκεπτικισμός είναι νοητική αρετή: βρίσκεται στο μέσον μεταξύ ευπιστίας και άρνησης. Ο εμμονικός σκεπτικισμός είναι παράλογος γιατί οδηγεί στην άρνηση: μηδενίζει την ατελή αλλά αρκούντως καλή γνώση στο όνομα της απόλυτα αληθούς, πλην ανέφικτης, γνώσης.
Οι εμμονικοί σκεπτικιστές συνήθως δεν πείθονται με επιχειρήματα, εφόσον η εμμονή τους προέρχεται από εξω-λογικές πηγές (φόβος, έλλειψη εμπιστοσύνης). Πείθονται, όμως, από ανθρώπους που εμπιστεύονται, ενδεχομένως μεταστρέφονται από κοινωνική πίεση και, σε τελική ανάλυση, πιθανότατα αλλάζουν γνώμη με την άσκηση κρατικής ισχύος.
Στην Ελλάδα, ο πιο ισχυρός influencer είναι η Εκκλησία. Παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις, ολιγώρησε στην αντιμετώπιση της πανδημίας: αν εξαρχής οι ιερείς φορούσαν μάσκα και ζητούσαν από τους πιστούς να πράξουν το ίδιο, κι αν οι μητροπολίτες προέτρεπαν από άμβωνος για εμβολιασμό, αρκετοί εμμονικοί σκεπτικιστές θα άλλαζαν γνώμη. Ποτέ δεν είναι αργά.
Οπως ξέρουν καλά οι έφηβοι, η κοινωνική πίεση αποδίδει ιδιαίτερα. Αν τα παιδιά του, αρκετοί συγγενείς και οι περισσότεροι φίλοι εμβολιάστηκαν, ο εμμονικός σκεπτικιστής θα πιεστεί να τους μιμηθεί. Κι αν δεν ενδώσει, τον σκουντά η κρατική ισχύς: το κράτος του κάνει τη ζωή δύσκολη, αυξάνοντας το κόστος της επιλογής του. Οι δημοκρατικές κυβερνήσεις εύλογα διστάζουν να επιβάλουν επεμβατικά μέτρα, αλλά γνωρίζουν ότι, αφενός είναι υπόλογες, αφετέρου διαθέτουν σημαντικά εργαλεία – κίνητρα, αντικίνητρα, κυρώσεις. Ηδη τα χρησιμοποιούν.
Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις. Υπάρχουν, όμως, καλύτερες και χειρότερες λύσεις. Οπως υπάρχουν και μη λύσεις – να τα κάνεις όλα σωστά, αλλά το πρόβλημα να σε υπερβεί. Ζούμε στην εποχή της αβεβαιότητας.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.