«Να δημιουργείς σαν αθάνατος και να ζεις σαν ετοιμοθάνατος, αλλά αυτό το πήγαινε-έλα τι δύσκολο που είναι!». Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος (1899-1987) ήταν, ευτυχώς, πολυγραφότατος και άφησε μια παρακαταθήκη στοχασμών, για το άτομο, την κοινωνία, τον Θεό, την Ελλάδα, τον πολιτισμό, το νόημα της ζωής, την Ευρώπη, τον Ελληνισμό. Καθώς φυλλομετρώ τους δύο μικρούς τόμους που εξέδωσε η Εταιρεία Φίλων Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, αναλογίζομαι την απουσία του μεγέθους στη σύγχρονη ζωή. Τα δυο αυτά βιβλία, «Μνήμη Κωνσταντίνου Τσάτσου», του Λίνου Γ. Μπενάκη και «Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος για τον Ελληνισμό και την Εθνεγερσία» (επιμ. Λίνος Γ. Μπενάκης, Κώστας Δ. Γαρίτσας), τυπώθηκαν στο τυπογραφείο της Βουλής των Ελλήνων, με πρωτοβουλία του προέδρου της Βουλής, Κωνσταντίνου Τασούλα, και ήρθαν σε μια χρονική στιγμή συλλογικής ανασφάλειας και διάχυτης ανησυχίας.
Συμβαίνει συχνά στην ιστορική διαδρομή των κοινωνιών να μεσολαβούν μεγάλες περίοδοι ανακατατάξεων και ισχυρών μετατοπίσεων. Τα δικά μας χρόνια με τις κατακλυσμιαίες μεταβολές των τελευταίων ετών καλλιεργούν φόβο και δυσπιστία και στην καλύτερη περίπτωση δοκιμάζουν τα όρια και την αντοχή των καλόπιστων και θετικά σκεπτόμενων που υπομένουν ελπίζοντας. Αλλά φυσικά, κάθε εποχή έχει και τα καλά και τα κακά, και η δική μας έχει ελευθερίες αλλά και πολλούς περιορισμούς, και το χειρότερο έχει ασυδοσίες και πολλούς εξ αντανακλάσεως αμυντικούς αυτοπεριορισμούς. Το χειρότερο όμως είναι η απουσία κέντρου βάρους, η απουσία του «λόγου», του ηθικού λόγου, του πολιτικού λόγου, του ένθεου λόγου.
Αναλογιζόμενος τις ιεραρχήσεις της εποχής μας, την ποιότητα του δημοσίου λόγου και τον ορίζοντα ζωής που κληροδοτείται στη νέα γενιά, αναρωτιέμαι αν μια πνευματική προσωπικότητα ολκής, όπως ήταν ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, θα είχε επιδραστικότητα στις μέρες μας. Πιθανότατα, ναι. Και αξίζει να συνειδητοποιήσουμε ότι το ζεύγος Τσάτσου ήσαν ανώτατοι άρχοντες σε μια Ελλάδα που και τότε, όπως πάντα, αναζητούσε πυξίδα. Χωρίς τον σημερινό θόρυβο της διαρκούς και ανελέητης δικτύωσης, ο λόγος όταν εκφραζόταν έθετε έναν πήχυ. Ως αξία. Και μέτρο κοινωνίας.
Θα άξιζε να διαβάσει κανείς και πάλι τη «Ζωή σε απόσταση» του Κωνσταντίνου Τσάτσου ή τη συνέντευξη που είχε δώσει στον Κώστα Τσιρόπουλο (επίσης μεγάλο πνευματικό μέγεθος) για τον Ελληνισμό. Σκέφτομαι πόσο λείπει το μέτρο, η πράξη, η έννοια του αγαθού, η πολιτική ανδρεία, το περιεχόμενο σε μορφή και γλώσσα.