Ο ταξιτζής που με πήγε στο αεροδρόμιο το έθεσε ορθά – κοφτά: «Στις εκλογές θα ψηφίσω εκείνους που προσπαθούν καλύτερα ώστε να αποφύγουμε τα χειρότερα. Κι αυτά έρχονται απέξω, αγαπητέ μου». Ο άνθρωπος είχε καταλάβει κάτι απλό, ότι δηλαδή οι σημερινές κρίσεις που μαστίζουν τη χώρα δεν μοιάζουν με εκείνες που μας ταλαιπώρησαν στο παρελθόν, ακόμη και το πιο πρόσφατο. Εκείνες ήταν δικής μας κατασκευής, ενδογενείς κρίσεις, που νομίζαμε ότι θα μπορούσαμε να λύσουμε μόνοι μας. Κατά κανόνα, λοιπόν, τις εκλογές κέρδιζε το κόμμα που έδινε τις μεγαλύτερες υποσχέσεις και έδειχνε τη μικρότερη αντίσταση στην κρατική σπατάλη. Λεφτά πάντα υπήρχαν κι ας ήταν δανεικά. Οι νέες κρίσεις, αντίθετα, προέρχονται από απρόβλεπτους εξωτερικούς –και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτους– παράγοντες, που απαιτούν σύνθετες λύσεις, σε συνεργασία μάλιστα με άλλα κράτη. Καθώς όμως αλλάζει η φύση των κρίσεων, αφού αυτές πια είναι κυρίως εξωγενείς παρά ενδογενείς, επίσης φαίνεται να αλλάζει και η λογική των ψηφοφόρων, πράγμα που θα φανεί στις επόμενες εκλογές.
Ενδογενείς (ή εθνικές) είναι οι κρίσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό των χωρών και οφείλονται σε λάθη ή παραλείψεις των κυβερνήσεων και, φυσικά, στην αδυναμία του ίδιου του κράτους να τις αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, οι οικονομικές κρίσεις που προέρχονται από δημοσιονομική κακοδιαχείριση ή κρατική διαφθορά, η μακροχρόνια ανεργία και η απουσία επενδύσεων, η ρύπανση και υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, οι φυσικές καταστροφές που κατά καιρούς πλήττουν τα κράτη.
Οι εκάστοτε κυβερνήσεις προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις εθνικές κρίσεις με τις δικές τους δυνάμεις, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη (ή και καθόλου) ικανότητα. Οι δε εκάστοτε αντιπολιτεύσεις προσπαθούν να αναδείξουν τις κυβερνητικές αδυναμίες, ταυτόχρονα υποσχόμενες ότι οι ίδιες θα μπορέσουν στο μέλλον να αντιμετωπίσουν παρόμοιες κρίσεις με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Οι ψηφοφόροι λειτουργούν με αντίστοιχη λογική. Αν βγάλουμε απέξω τη συνεχώς μειούμενη ομάδα ψηφοφόρων που παραμένει ακλόνητη στις κομματικές της επιλογές για ιδεολογικούς ή συναισθηματικούς λόγους, οι υπόλοιποι ψηφίζουν με σχετικά λογικό τρόπο. Σε εθνικές κρίσεις τιμωρούν το κυβερνητικό κόμμα που αποδεικνύεται κατώτερο των προσδοκιών τους (και των υποσχέσεων που το έφεραν στην εξουσία) και δίνουν την ψήφο τους στην αντιπολίτευση, με την ελπίδα ότι αυτή θα λειτουργήσει περισσότερο αποτελεσματικά.
Τα πράγματα είναι όμως διαφορετικά όταν οι μεγάλες κρίσεις που τυραννούν τις χώρες δεν προέρχονται απλώς από λάθη των ίδιων τους των κυβερνήσεων, αλλά από εξωτερικά αίτια, όταν δηλαδή οι κρίσεις είναι κυρίως εξωγενείς. Στο σύγχρονο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης, τέτοιες κρίσεις προκαλούνται από μεγάλης κλίμακας φαινόμενα, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, τα μεταναστευτικά ρεύματα, οι πανδημίες, ενδεχομένως και η αυξανόμενη ισχυροποίηση των αυταρχικών καθεστώτων έναντι των δημοκρατικών.
Το χαρακτηριστικό των εξωγενών κρίσεων είναι ότι κανένα κράτος δεν μπορεί μόνο του να εξαλείψει τα γενεσιουργά τους αίτια. Ακόμη και τα μεγαλύτερα, πλουσιότερα και πλέον «επιτελικά» κράτη (όπως η Γερμανία, που αυτό το καλοκαίρι θρήνησε δεκάδες νεκρούς από πλημμύρες) είναι ανήμπορα να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά κρίσεις εξωγενούς χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα, αυτές οι κρίσεις αντιμετωπίζονται με τρεις μόνον τρόπους – και μάλιστα σωρευτικά. Ο πρώτος είναι η άμεση, ιδίως τεχνολογική, βελτίωση του κρατικού μηχανισμού, ειδικά στους τομείς της πολιτικής προστασίας και κοινωνικής αρωγής. Ο δεύτερος τρόπος είναι η επιδίωξη διακρατικών συνεργασιών τόσο για την πρόληψη κρίσεων όσο και για την πρακτική αντιμετώπισή τους όταν αυτές ξεσπούν. Και ο τρίτος τρόπος είναι η κοινωνική ειρήνη στο εσωτερικό των χωρών, καθώς και η όσο το δυνατόν καλύτερη συνεργασία ανάμεσα σε (αποτελεσματικό) κράτος και (υπεύθυνη) κοινωνία.
Η εμφάνιση εξωγενών κρίσεων τείνει να μονοπωλεί το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και να επηρεάζει αποφασιστικά την ψήφο. Το μέγεθος της ζημιάς που προκαλούν είναι τόσο μεγάλο που πλήττει καίρια οποιαδήποτε κυβέρνηση, ακόμη κι όταν αυτή έχει κάνει το ανθρωπίνως δυνατό για να τις αντιμετωπίσει. Δείτε τι συμβαίνει στη χώρα μας όπου, αντίθετα ακόμη και από το πρόσφατο παρελθόν, οι αιτίες των κρίσεων που μας ταλαιπωρούν είναι κυρίως εξωγενείς. Η Ελλάδα πλήττεται σήμερα ταυτόχρονα από όλες τις μεγάλες κρίσεις της εποχής μας: την πανδημία, το μεταναστευτικό, την κλιματική αλλαγή και τον αυξανόμενο αυταρχισμό του καθεστώτος στη γειτονική Τουρκία. Πόσες ΜΕΘ όμως είναι αρκετές μέσα στην πανδημία και πόσα εμβόλια θα πρέπει να γίνουν, ιδίως όταν σημαντικό μερίδιο της κοινωνίας αρνείται να εμβολιαστεί; Πόσοι φύλακες και ποια άλλα μέτρα θα χρειαστούν για να προστατεύσουν τα χερσαία και θαλάσσια σύνορα, όταν μάλιστα η Τουρκία διευκολύνει την παράνομη μετανάστευση; Τι είδους πρόληψη για τις φωτιές είναι απαραίτητη και εφικτή σε καλοκαίρια με παρατεταμένους καύσωνες που δημιουργούν ιδανικές συνθήκες καύσης; Πώς θα αποκτήσουμε γρήγορα ανανεώσιμες πηγές ενέργειας όταν ακόμη και κόμματα ζητούν να μην υπάρχει «καμιά ανεμογεννήτρια στη στεριά»; Και πώς θα αντιμετωπιστεί η επόμενη πρόκληση της Αγκυρας;
Στις επόμενες εκλογές οι ψηφοφόροι θα απαιτήσουν απαντήσεις σε ερωτήματα όπως τα παραπάνω. Μέχρι πρόσφατα, τα αντίπαλα κόμματα κινητοποιούσαν τους ψηφοφόρους τους στη βάση ιδεολογικών διαφορών, πελατειακών σχέσεων και μαξιμαλιστικών υποσχέσεων, με έπαθλο τους πόρους του κράτους. Οταν όμως η χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλαπλές παγκόσμιες κρίσεις, κανένας από τους παραπάνω λόγους δεν είναι αρκετός για να κερδηθούν οι εκλογές. Μάλλον, όσοι επιμένουν στην ιδεολογική πόλωση, στις πελατειακές υποσχέσεις και στη φτηνή καταστροφολογία θα είναι οι χαμένοι των εκλογών. Αυτές θα τις κερδίσουν τα κόμματα που, ενώ αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες των περιστάσεων και τους περιορισμένους πόρους της χώρας, θα προσπαθήσουν να παρακάμψουν την εσωτερική μικροπολιτική και θα επικεντρώσουν την προσοχή τους στους τρεις μόνον τρόπους που υπάρχουν σε τέτοιες περιπτώσεις, δηλαδή στην ταχεία αναβάθμιση της κρατικής μηχανής, στην πολυεπίπεδη διακρατική συνεργασία και στην κοινωνική συνεργασία. Για να αποφύγουμε τα χειρότερα, όπως έλεγε ο ταξιτζής μου.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Διατηρεί το ιστολόγιο www.pappaspopulism.com.