Η δραματική έξοδος της Δύσης από το Αφγανιστάν έχει πολλούς χαμένους και λίγους καθαρούς κερδισμένους. Η ταπείνωση των ΗΠΑ συνιστά θρίαμβο για τα τζιχαντιστικά κινήματα αλλά δεν αντιστοιχεί πλήρως σε μηδενικού αθροίσματος ωφέλειες για την Κίνα ή τη Ρωσία. Και οι δυο θα υποστούν τις επιπτώσεις της περιφερειακής αστάθειας και πιθανής μετατροπής του Αφγανιστάν σε θερμοκήπιο ισλαμιστικού εξτρεμισμού και τρομοκρατίας. Κατά τα άλλα, η Κίνα θα αποκτήσει πρόσβαση στους φυσικούς πόρους του Αφγανιστάν παρέχοντας σε αντάλλαγμα κεφάλαια και επενδύσεις. Το Πακιστάν αποκτά ένα «αδελφό» γειτονικό καθεστώς, για να αντισταθμίσει την επιρροή της Ινδίας. Η Τουρκία (από τις πρώτες χώρες στις οποίες στράφηκαν για στήριξη οι Ταλιμπάν) αναδύεται ως βασικός κερδισμένος, παρά την πίεση των αυξημένων προσφυγικών ροών.
Σημαντικό επίδικο αντικείμενο: τα όρια του δυτικού παρεμβατισμού. Η εισβολή στο Αφγανιστάν ξεκίνησε το 2001 ως μια επιχείρηση αντιποίνων για την 11η Σεπτεμβρίου, εκρίζωσης της τρομοκρατίας, πατώντας σε μια ευρύτατη κινητοποίηση πατριωτικού συναισθήματος στην αμερικανική κοινωνία και συμμάχων στη διεθνή κοινότητα. Στην πορεία οι φιλελεύθεροι Αμερικανοί ανακάλυψαν την πρόκληση οικοδόμησης δημοκρατικών θεσμών σε μια χώρα όπου τα κορίτσια απαγορευόταν να πηγαίνουν σχολείο. Και το «στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα» οσμίστηκε τις τεράστιες ευκαιρίες μπίζνες σε μια κατεχόμενη χώρα, που επρόκειτο το 2003 να επεκταθούν με υποδειγματικό κυνισμό στο νέο μέτωπο επιχειρήσεων του Ιράκ.
Οι παρεμβάσεις αυτές κατέληξαν σε ερείπια, αίμα και δάκρυα. Το διαλυμένο κράτος του Σαντάμ αποτέλεσε έδρα ενός φρικώδους τρομοκρατικού κινήματος, με τον ISIS να στελεχώνουν οι απολυμένοι και ριζοσπαστικοποιημένοι σουνίτες δημόσιοι υπάλληλοι του σανταμικού καθεστώτος.
Το Αφγανιστάν αντίθετα ήταν το προοδευτικό εγχείρημα των Δημοκρατικών. Η Συμμαχία προσπάθησε να εμπεδώσει δυτικές αξίες και θεσμούς σε έναν τόπο με διαφορετικές παραδόσεις. Το εύκολο συμπέρασμα είναι ότι απέτυχε παταγωδώς. Οταν φύγει και το τελευταίο αεροπλάνο από την Καμπούλ, όλα θα έχουν τελειώσει.
Ομως αυτό είναι μόνο ένα μέρος της ιστορίας. Οι νεότεροι Αφγανοί έζησαν ελεύθεροι από τους Ταλιμπάν. Εκατομμύρια γυναίκες μορφώθηκαν, εργάστηκαν και ονειρεύτηκαν μια ζωή διαφορετική από κείνη που τους επιφυλάσσουν τώρα οι μουλάδες. Οι χιλιάδες που ματαίως αγωνίζονται να μπουν στο αεροπλάνο από την Καμπούλ είναι ένα ισχυρό σύμβολο τόσο για την ανημπόρια της Δύσης όσο και για τη δύναμη των αξιών της.
Κατά ειρωνικό τρόπο, παρόμοια οικουμενική δύναμη διατηρεί το ριζοσπαστικό Ισλάμ, που αντηχεί στον μουσουλμανικό κόσμο ως μια θεολογία απελευθέρωσης. Η πικρή αλήθεια είναι ότι οι Ταλιμπάν δεν επικράτησαν μόνο γιατί είχαν μεγαλύτερη υπομονή – την ακατάβλητη υπομονή που χαρίζει ο θρησκευτικός φανατισμός. Επικράτησαν διότι κέρδισαν εντέλει «τις καρδιές» μεγάλου μέρους του αφγανικού πληθυσμού, που τους αγκάλιασε θεωρώντας τους ακέραιους και αποτελεσματικούς σε σύγκριση με τους διεφθαρμένους κυβερνητικούς αξιωματούχους. Αυτή είναι η πικρή αλήθεια που οι δυτικές σταυροφορίες αρνούνται να αποδεχθούν.
Η Δύση δεν έπεισε ότι είναι εκεί για να μείνει. Αυτό είχε συνέπεια οι εγχώριοι συνεργάτες της να είναι τυχοδιώκτες. Ο θεσμικός μετασχηματισμός μιας χώρας απαιτεί τεράστια αποθέματα πόρων και στρατηγικής υπομονής. Και τα δυο εξαντλήθηκαν ταχύτερα από ό,τι το εγχείρημα απαιτούσε.
Θα ήταν μίζερο και λάθος το συμπέρασμα ότι «άρα η Δύση πρέπει να περιοριστεί στα του οίκου της». Η ιστορία των στρατιωτικών επεμβάσεων και της δημιουργίας θεσμών δεν είναι μόνο ένα νεκροταφείο αποτυχιών. Δίπλα στο Βιετνάμ υπάρχει η Νότια Κορέα, την οποία η Δύση υπερασπίστηκε στρατιωτικά και μέσα από ένα αρχικά αυταρχικό καθεστώς οδήγησε σε μια επιτυχή μακρόβια δημοκρατία. Η Αμερική έχει στο ενεργητικό της το μεταπολεμικό θαύμα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, τα επιτυχέστερα παραδείγματα μεταφύτευσης δημοκρατικών θεσμών στη σύγχρονη ιστορία.
Η ήττα στο Αφγανιστάν δεν πρέπει να μεταφραστεί ως ανοιχτή πρόσκληση στους τυράννους της γης, ότι μπορούν ελεύθερα να δολοφονούν τους πολίτες τους και ο πολιτισμένος κόσμος θα στρέφει ευγενικά το κεφάλι στην άλλη πλευρά. Η Δύση διαθέτει ισχυρά πολιτικοστρατιωτικά εργαλεία. Παραδόξως η αδύναμη Ευρώπη έχει κάποια πράγματα να συνεισφέρει. Είναι ο μεγαλύτερος πάροχος ανθρωπιστικής βοήθειας στον κόσμο, προστατεύοντας εκατομμύρια αμάχους σε ζώνες πολέμου, λιμών και καταστροφών. Χρησιμοποιεί την ήπια ισχύ της, ως οικονομική και ρυθμιστική υπερδύναμη, για να ασκεί πίεση σε τυραννικά καθεστώτα. Τη χρησιμοποιεί στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου και των πολυμερών διεθνών θεσμών. Οχι όσο χρειάζεται. Αλλά πάντως με αυτογνωσία για τη δύναμη των αξιών της, και με ταπεινόφρονα επίγνωση των ορίων της ισχύος της.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.