Στην Ελλάδα, ακόμη και οι άθεοι είναι ορθόδοξοι άθεοι. Μπορεί να έχουν χειραφετηθεί από την πίστη, αλλά η κουλτούρα που η υπεραιωνόβια πίστη έχει διαμορφώσει τους έχει εμποτίσει, υποδόρια αλλά δραστικά.
Κάπως έτσι, διά της ασυνείδητης ενστάλαξης, δεν υπάρχει σήμερα κανείς που να μιλάει ελληνικά και να μην έχει επηρεαστεί από τον Μίκη Θεοδωράκη. Ακόμη και όσοι είναι γούστου χατζιδακικού –ακόμη και οι ρέκτες της συγκίνησης «δωματίου», οι αγοραφοβικοί με την κερκίδα που δονείται με τα θεοδωρακικά εμβατήρια– φέρουν το ίχνος του Μίκη. Ακόμη και όσοι του χρέωναν το τουριστικό στερεότυπο του Ζορμπά –το καλούπωμα της σύγχρονης Ελλάδας σαν ένα παραθαλάσσιο οικόπεδο όπου διονυσιάζονται ευγενείς άγριοι– βρίσκονταν στην ανάγκη να αναμετρούνται διαρκώς με το αποτύπωμά του.
Σίγουρα, ο Μίκης δεν ήλεγχε όσα κατέλειπε. Κανένας μεγάλος δημιουργός δεν ελέγχει τις χρήσεις και τις καταχρήσεις του έργου του – ούτε καν ο ελιτιστής Χατζιδάκις τα κατάφερε. Ομως ο Θεοδωράκης ήταν ο ίδιος το έργο του – όχι σαν παράσταση στη σκηνή, αλλά στη ζωή. «Εργο» του ήταν και ο βίος του, όπως τον έριξε σε όλους τους ανέμους του 20ού αιώνα.
Πρέπει άραγε να ξεδιαλέξουμε ποια εκδοχή από αυτόν τον ιλιγγιωδώς πολυσχιδή βίο αξίζει να κρατήσουμε; Ή πρέπει μήπως, για να τον καταλάβουμε, να συρράψουμε τον λοχία του Εμφυλίου με το εθνικό μνημείο που διέθετε εαυτόν στις πλατείες των μακεδονομάχων· να συναιρέσουμε τον πλάστη που μεταμόρφωσε την υψηλή ποίηση σε λαϊκό τραγούδι με τον χαμαιλεοντικό πολιτευτή που υπουργοποιήθηκε άνευ χαρτοφυλακίου· να ταιριάξουμε τον παγκόσμιας εμβέλειας καλλιτέχνη με τον θρηνωδό τού αενάως αναξιοπαθούντος έθνους;
Την αμηχανία που μας προκαλεί η διασπορά αυτής της προσωπικότητας φαίνεται ότι τη συμμεριζόταν και ο ίδιος. Σαν να ήθελε στο τέλος κάπως να συνοψίσει τη ζωή του σε κάτι στέρεο – έστω μονολιθικό. Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς την επιστολή του προς τον γενικό γραμματέα του ΚΚΕ με την οποία του ζήτησε την άδεια να πεθάνει ως κομμουνιστής;
Αν θέλει κανείς να ζυγίσει το μέγεθος του Θεοδωράκη, πρέπει να το αφήσει ανοικονόμητο. Πρέπει μάλλον να τον εκτιμήσει όπως εκτιμά τη μουσική – προσλαμβάνοντας το νόημά της χωρίς να έχει χρεία κυριολεξίας.
Τι ήταν ο Μίκης για το έθνος; Ενας δείκτης που έδειχνε διαρκώς και πυρετωδώς προς ένα νέφος – κάτι ακαθόριστο αλλά ψηλότερο από αυτό που είμαστε. Ενας αντιδραστήρας κατακλυσμιαίων, αντιφατικών αλλά ζωτικών, μύθων.
Είναι μεγάλη ανάγκη αυτό για τα έθνη: πέρα από τα συντάγματα και τα δόγματα, τις μεγάλες ιδέες και τις μαζικές στοιχίσεις, χρειάζεται και ο σκοπός που σφυρίζεις σιωπηρά· ο ρυθμός που σου οργανώνει το αίσθημα χωρίς να τον καταλαβαίνεις. Η ενδιάθετη ηχώ του μύθου.