Η Αννα Ποταμιάνου, το γένος Πιπινέλη, γεννήθηκε στα 1926 στον Πειραιά. Σπούδασε φιλοσοφία, αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Αθηνών και ψυχολογία στη Σορβόννη. Εκπαιδεύθηκε στην ψυχανάλυση από την Ψυχαναλυτική Εταιρεία του Παρισιού (SPP), στην ψυχοσωματική από Ινστιτούτο Ψυχοσωματικής του Παρισιού (IPSO – P. Marty) και στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία παιδιών από το Κέντρο Εκπαίδευσης Ψυχοθεραπευτών του Παρισιού (CFPP). Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Αθηνών (1958) με θέμα «Τα αίτια της αντικοινωνικής συμπεριφοράς», ασχολείται ενεργά για πάνω από είκοσι χρόνια με την οργάνωση δομών ψυχικής υγείας στη χώρα μας με κυριότερο σταθμό την ίδρυση των Κέντρων Ψυχικής Υγιεινής που διευθύνει περίπου για μια εικοσαετία μέχρι το 1978, με διακοπή στα χρόνια της δικτατορίας. Η δράση της αυτή δεν οφείλεται μόνο στο κλινικό και ψυχοπαιδαγωγικό της ενδιαφέρον αλλά εκπορεύεται από πνεύμα αγάπης προς την πατρίδα, της οποίας επιθυμεί την ανάπτυξη και τον εξευρωπαϊσμό. Αντιλαμβανόμενη από μικρή ότι βάση της ανάπτυξης είναι η ελευθερία και η δημοκρατία, η Αννα Ποταμιάνου παίρνει μέρος στην Αντίσταση κατά των Γερμανών και για τη δράση της αυτή τιμάται με τα μετάλλια της Ελληνικής Αντίστασης και του Γαλλικού Ερυθρού Σταυρού.
Από το 1972, στην Αθήνα, εργάζεται ιδιωτικά ως ψυχαναλύτρια και για 45 χρόνια αναλύει και εκπαιδεύει πλήθος ψυχαναλυτών. Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας. Εκλέγεται διδάσκουσα αναλύτρια στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία του Παρισιού, στο Ινστιτούτο Ψυχοσωματικής του Παρισιού και στην Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία, ενώ κατέχει και υψηλές διοικητικές θέσεις σε διεθνείς οργανισμούς, με σημαντικότερη ίσως τη θητεία της ως μέλος του Δ.Σ. της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενωσης (2005-2009). Διεξάγει σεμινάρια και δίνει διαλέξεις σε μεγάλο πλήθος διεθνών συνεδρίων, εργασίες που μέρος τους εκδίδεται σε διεθνή περιοδικά, σε συλλογικά ή ατομικά βιβλία.
Η αρχική παραγωγή των βιβλίων της είναι ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα, αλλά από το 1984 αρχίζει τη συγγραφή ψυχαναλυτικών βιβλίων στα γαλλικά. Η απόφασή της αυτή προκύπτει από την ανάγκη της να επικοινωνεί με τη διεθνή ψυχαναλυτική κοινότητα. Κυκλοφορεί τέσσερα βιβλία που για να διευκολύνω τον Ελληνα αναγνώστη καταγράφω τις ελληνικές μεταφράσεις τους: «Τα παιδιά της τρέλας», Νεφέλη, 1984, «Ψυχική οικονομία και δυναμική στις οριακές καταστάσεις», Χατζηνικολή, 1993, «Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του Εγώ», Κέδρος, 1999, «Το τραυματικό», Εστία, 2005. Τα βιβλία αυτά που της δίνουν κύρος ιδιαίτερα στον γαλλόφωνο ψυχαναλυτικό χώρο, επεξεργάζονται ζητήματα της καλούμενης «νέας» παθολογίας, όπως είναι οι διαταραχές ταυτίσεων και ταυτότητας, το τραύμα και οι παθογόνες επαναλήψεις του, οι οριακές ψυχικές οργανώσεις. Η συγγραφέας, με τη θεωρητική ανάπτυξη των εννοιών αλλά και με τα πολλά κλινικά παραδείγματα, δίνει τρόπους ακρόασης και ερμηνείας της ψυχικής οδύνης, ενώ προωθεί και ρηξικέλευθες ιδέες όπως την ανάγκη της χρήσης ενδοψυχικής βίας από το ίδιο το άτομο για να καταστραφούν αλλοτριωτικές «τρελές» του ταυτίσεις, τη θυσία ενός μέρους του Εγώ για να προστατευθεί ο υπόλοιπος ψυχικός κόσμος, κ.ά.
Ακολουθεί η τρίτη συγγραφική της περίοδος από το 2007 μέχρι και το 2019, όπου η συνοδοιπορία μας που άρχισε στα 1988 ως εποπτευόμενός της και που συνεχίστηκε ως εκπαιδευόμενός της στην ψυχοσωματική, ως μεταφραστής, ως επιμελητής των κειμένων της στη Χατζηνικολή, στην Εστία, στον Εξάντα, εδράζεται πλέον στον Ικαρο, και εκεί οι συλλογές δοκιμίων «Μονοπάτια του θανάτου, στίξεις και αντιστίξεις», 2007, «Λόγος και πράξις στην ψυχανάλυση», 2012 και «Η ποίησις των ονείρων», 2019 βλέπουν το φως, παράλληλα με τα βιβλία «Τα εναντίον εαυτού», 2008 και «Επί ξυρού ακμής», 2011 που βγαίνουν από τις εκδόσεις Μετά. Τα δοκίμια γράφονται στα ελληνικά και ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να χαρεί τη γλώσσα μας στις λεπτές λεξικογραφικές και συντακτικές αποχρώσεις που υιοθετεί η συγγραφέας. Χαρακτηρίζονται από το πλάτος και το βάθος στοχασμών που, με εκκίνηση την ψυχανάλυση και χωρίς ποτέ να χάνουν τον προσδοκώμενο θεραπευτικό στόχο, συνομιλούν με την ανθρωπολογία, τη φιλοσοφία, τις φυσικές επιστήμες. Και μόνο κάποιοι τίτλοι μπορούν ενδεικτικά να δείξουν το ταξίδι που προτείνουν: «Πολυπλοκότης και πολυσημία», «Στα ίχνη της ανθρώπινης δημιουργικότητος», «Οταν η ύβρις γίνεται πεπρωμένο», «Βλέμματα στη συγχρονία», κ.ά. Η Αννα Ποταμιάνου, θεμελιωμένη πάνω στη φροϋδική θεωρία και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Ηράκλειτος, Αριστοτέλης), θεωρεί την ψυχανάλυση «θεωρία σκέψης» και τη συσχετίζει δημιουργικά με τη λεγόμενη «Γαλλική» σχολή της Ψυχανάλυσης, την Ψυχοσωματική Γαλλική Σχολή και τη σύγχρονη φιλοσοφία. Με τους εκπροσώπους αυτών των ρευμάτων, όπως είναι ο André Green, ο Pierre Marty, o Michel de M’ Uzan, η Piera Aulagnier, αλλά και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, έχει στενές προσωπικές σχέσεις και τους προσκαλεί συχνά, συνήθως μέσω της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, στην Ελλάδα δίνοντας την ευκαιρία στην ψυχαναλυτική κοινότητα να έρθει σε επαφή με τον άμεσο προφορικό λόγο αυτών των σημαντικών προσωπικοτήτων.
Οντας κοντά της είχα την ευκαιρία να τους συναναστραφώ και να τους ακούσω να συνομιλούν «μεταξύ τους» για τα, σε μεγάλο βαθμό, «κλειστά» ακόμη και για την ψυχαναλυτική κοινότητα ζητήματα, που ως διλήμματα, ελλείμματα και προκλήσεις τίθενται για τη σύγχρονη ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική. Τον πλούσιο αυτόν αναστοχασμό παρέδωσε στο τελευταίο της βιβλίο «Δονήσεις και δίοδοι, καταμερισμοί και αναθέσεις», που με άξονα το σώμα και τις ζωτικές ενέργειές του, μελετά την προσπάθειά του να ψυχικοποιηθεί και, δυστυχώς, τις αντίστροφες κινήσεις αποψυχικοποίησής του. Βγάλαμε το βιβλίο ως Ελληνική Ψυχοσωματική Εταιρεία στις εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2019, σε δίγλωσση ελληνική και γαλλική έκδοση, εκτιμώντας ότι ως «τελική κατάθεση» έπρεπε να κυκλοφορήσει διεθνώς.
Ποτέ δεν την πίστεψα ότι αυτό θα ήταν το τελευταίο «μας» βιβλίο. Με εξαπατούσε το νεανικό της μυαλό που με έκανε να ξεχνώ την ηλικία της. Ηθελα να κάνουμε ένα βιβλίο για το σημαίνον «Ελλάδα» και τις έννοιες που πήρε μέσα στην Ιστορία. Δυστυχώς ο εγκλεισμός μάς έκλεισε τον δρόμο. Ας πω μόνο ότι η Αννα Ποταμιάνου υπέφερε, Σεφερικά, από την κακοδαιμονία του τόπου, ανησυχούσε για την αύξηση του φθόνου και τη δυσλειτουργία της ελληνικής οικογένειας. Διατηρούσε όμως, μέσα σε μια μελαγχολική διάθεση, μια χαραμάδα αισιοδοξίας αν η ερμηνευτική και η ποιητική του λόγου «αγρυπνούσαν».
Ας κλείσω με τα λόγια της: «Ως θεωρία σκέψεως η ψυχανάλυσις δεν ήταν δυνατόν να αγνοήσει το θεμελιακό πρόβλημα των σχέσεων του ανθρώπου με τον θάνατο, όχι μόνον ως γεγονός βιολογικό, αλλά και ως βίωμα ψυχικό. Μέσα από τις πολεμικές καταστροφές, την τρομοκρατία κάποιων ιδεολογιών, τις εκρήξεις αυτοκαταστροφικών διαβημάτων, ο ψυχαναλυτικός λόγος ζήτησε να κατανοήσει το πώς ο ανθρώπινος ψυχισμός δουλεύει επί, και δουλεύεται από δυνάμεις φιλότητος και νείκους. Εμείς καλούμεθα να σκεφθούμε επέκεινα».
* Ο κ. Αθανάσιος Αλεξανδρίδης, M.D., PhD, είναι διδάσκων ψυχαναλυτής IPA, APF, ΕΨΕ.