Την ημέρα που έγινε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, ο Αμερικανός διανοούμενος Τσαρλς Τζενκς έτυχε να βρίσκεται στην Αθήνα. Οταν ρωτήθηκε για το πραξικόπημα, ο Τζενκς απάντησε κρυπτικά: «Δεν ήξερα τίποτε γιατί ήμουν εκεί».
Αυτό που εννοούσε είναι ότι η φυσική παρουσία του στην Αθήνα δεν υποδήλωνε ότι γνώριζε απαραίτητα τι έβλεπε. Η εμπειρική γνώση ενός συμβάντος (τανκς στους δρόμους) είναι διαφορετική από την αποτίμηση της σημασίας του («πραξικόπημα»). Τα γεγονότα δεν υπάρχουν μόνο στο επίπεδο της προσωπικής εμπειρίας αλλά και της γνωστικής αναπαράστασης.Γνωρίζουμε κάτι όταν μπορούμε να διακριβώσουμε το νόημά του.
Στη μιντιακή κοινωνία γινόμαστε μάρτυρες απόμακρων γεγονότων, όχι αυτοπρόσωπα αλλά τηλε-οπτικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα τραγικά συμβάντα που συνοδεύουν την αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από το Αφγανιστάν. Τα γνωρίζουμε επειδή μας τα τηλε-αφηγούνται.
Προσφάτως, γίναμε μάρτυρες μεγάλων καταστροφικών πυρκαγιών. Οι περισσότεροι τηλεοπτικοί σταθμοί ακύρωσαν την κανονική ροή του προγράμματός τους προκειμένου να μεταδίδουν απευθείας, για αρκετές ώρες, ρεπορτάζ των ανταποκριτών τους από τις εστίες φωτιάς. Δεν ήταν η πρώτη φορά.
Η συνεχής ζωντανή μετάδοση αποσκοπούσε διακηρυκτικά στην ενημέρωση του πολίτη. Η άμεση εμπειρία που στερούμασταν, όσοι δεν ζούσαμε στις πυρόπληκτες περιοχές, μας μεταφέρθηκε έμμεσα – τηλεοπτικώς διαμεσολαβημένη. Επρόκειτο για δήθεν ενημέρωση ή, ακριβέστερα, για θραύσματα ενημέρωσης. Οσες φορές προσπάθησα να παρακολουθήσω τα σχετικά ζωντανά ρεπορτάζ συνεχούς ροής, σταμάτησα έπειτα από ένα μισάωρο. Ο λόγος; Η διαρκής μετάδοση ζωντανών εικόνων και περιγραφών ήταν αρκετή για να εξάψει την περιέργεια αλλά δεν ένιωθα ότι ενημερώνομαι πραγματικά.
Η συνεχής ζωντανή ανταπόκριση από μια εστία καταστροφικών γεγονότων προέρχεται από μια κάμερα κι έναν/μία δημοσιογράφο που περιγράφει την κατάσταση επί τόπου. Βλέπουμε, συνήθως, εικόνες φρίκης – δένδρα να καίγονται, πύρινα τείχη να κινούνται, ανθρώπους σε απόγνωση, ομάδες πυροσβεστών και εθελοντών να επιχειρούν, δημοσιογράφους να εικοτολογούν για την πιθανή εξέλιξη της φωτιάς. Ολα αυτά, μεταφορικά, είναι τα δένδρα· απουσιάζει το δάσος. Ενα άθροισμα από θραύσματα δεν συγκροτεί εικόνα με νόημα – δεν παράγει ενημέρωση.
Η ενημέρωση προκύπτει όταν ο τηλεθεατής λαμβάνει, μαζί με τις επιμέρους εικόνες και στιγμιότυπα, εποπτική αφήγηση. Αυτός είναι ο πυρήνας του καλού ρεπορτάζ. Στις καλύτερες στιγμές του το βλέπουμε σε ερευνητικές εκπομπές, όπως οι «Ιστορίες» (ΣΚΑΪ) ή το «Πανόραμα» (BBC). Σε λιγότερο ερευνητική μορφή απαντά και στα τακτικά δελτία ειδήσεων. Σε λίγα λεπτά ο τηλεοπτικός αφηγητής καλείται να μεταφέρει μια συνολική εικόνα στον τηλεθεατή, προκειμένου αυτός αφενός να αντιληφθεί διαμεσολαβημένα τα καταστροφικά γεγονότα, αφετέρου να αποτιμήσει τη σημασία τους.
Τα καμένα δάση και σπίτια στη βόρεια Εύβοια ήταν γεγονότα. Η σημασία τους («καταστροφική πυρκαγιά») δεν προέκυψε τόσο από το ζωντανό ρεπορτάζ συνεχούς ροής, όσο από τη συνολική εικόνα που αργότερα συντέθηκε και την ενοποιητική – εποπτική αφήγηση που τη συνόδευε – χωρίς αυτά θα αδυνατούσαμε, ως τηλεθεατές, να αντιληφθούμε το νόημα των όσων βλέπαμε.
Με άλλα λόγια, η καλή ενημέρωση εμπεριέχει και επιλεκτική μεταφορά επιτόπιας – βιωματικής γνώσης των άμεσα εμπλεκόμενων και αποστασιοποιημένη εποπτική αφήγηση για να αναδειχθεί η μεγάλη εικόνα. Τα γεγονότα πρέπει να τοποθετηθούν σε ένα πλαίσιο για να αποκτήσουν νόημα. Γι’ αυτό, άλλωστε, η ενημέρωση είναι, ενίοτε, επίμαχη. Πού θα εστιάσει ο φακός, τι εικόνες θα επιλεγούν, και ποιο θα είναι το αφηγηματικό πλαίσιο ερείδονται σε αξιακούς κώδικες, επαγγελματικές πρακτικές, και, ενίοτε, πολιτικές επιλογές.
Η συνεχής ζωντανή αναμετάδοση γεγονότων (ροή εικόνων και μικρο-περιγραφών) δημιουργεί μεν την εντύπωση της ενημέρωσης, αλλά η έλλειψη αποστασιοποίησης εμποδίζει την εποπτική αφήγηση. Το τίμημα της αμεσότητας είναι η εποπτικότητα – υπογραμμίζοντας το ένα μειώνεται το άλλο. Το δίλημμα αυτό είναι πολύ πιο έντονο για την Πολιτική Προστασία, χωρίς την πολυτέλεια της παράκαμψής του. Η ταχεία αποκρισιμότητα απαιτεί τόσο ικανότητα άμεσης γνώσης επιμέρους συμβάντων, όσο και την αξιολογική σύνθεσή τους για ανάληψη δράσης – και αμεσότητα και εποπτικότητα και δράση.
Αρχίζοντας τη συνέντευξή του στα ΜΜΕ μετά τις πυρκαγιές, στις 12/8/21, ο πρωθυπουργός ευχαρίστησε τα ΜΜΕ γιατί, μεταξύ άλλων, «βοήθησαν την κοινή γνώμη αλλά και εμάς να αντιληφθούμε πραγματικά τι συμβαίνει». Ελπίζω να μην το εννοούσε, όπως ακούστηκε. Αλίμονο αν ο κρατικός μηχανισμός στηριζόταν σε τηλεοπτικές ανταποκρίσεις για να αποκτήσει αίσθηση της πραγματικότητας. Τόσο αδύνατη είναι η Πολιτική Προστασία;
Η συνεχής ζωντανή τηλεοπτική κάλυψη ενδέχεται να δυσχεράνει το έργο των δυνάμεων πυρόσβεσης. Αφενός οι τηλεθεατές ενδέχεται να τρομάξουν, στο μέτρο που εκτίθενται σε ανεπεξέργαστες εικόνες Αποκάλυψης, με συνέπεια την ανάληψη πιθανώς παρορμητικής δράσης, αφετέρου η ζωντανή τηλεοπτική εικόνα αυξάνει την πίεση στους λήπτες αποφάσεων, με κίνδυνο υπονόμευσης της ευθυκρισίας τους αναφορικά με την ορθολογική χρήση των μέσων πυρόσβεσης.
Το γνωρίζουμε και από τη δημοσιογραφική κάλυψη πολεμικών επιχειρήσεων διεθνώς. Η καλή ενημέρωση προϋποθέτει επιδέξια σύνθεση επιτόπιας βιωματικότητας και αποστασιοποιημένης σφαιρικότητας. Παρά τον αξιέπαινο κόπο και, ενίοτε, διακινδύνευση των εμπλεκομένων δημοσιογράφων, τα κανάλια μας, για μια ακόμη φορά, θριάμβευσαν στην υπερβολή. Η ενημέρωση είναι πολύ πιο απαιτητική δραστηριότητα από τη συνεχή ζωντανή μετάδοση γεγονότων. Η εμπειρία δεν παράγει απαραίτητα γνώση.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.