Ποιο είδος μεταρρύθμισης μπορεί να φέρει μακροπρόθεσμη, σημαντική αλλαγή στην ελληνική κοινωνία; Ο Παύλος Ελευθεριάδης έγραψε πρόσφατα: «Η κυβέρνηση κάνει μεταρρυθμίσεις, αλλά δεν είναι μια μεταρρυθμιστική κυβέρνηση. Η προτεραιότητά της φαίνεται να είναι η άμεση μεγέθυνση της οικονομίας … H προσπάθεια για επενδύσεις είναι φυσικά χρήσιμη και σωστή. Δεν μπορεί όμως να είναι η πρώτη προτεραιότητα … [πρέπει η κυβέρνηση] να στήσει για το μέλλον σταθερές διοικητικές δομές που θα εξασφαλίζουν συνέχεια και διάρκεια στη διακυβέρνηση … Η δομική μεταρρύθμιση του κράτους με την ίδρυση αμερόληπτης διοικητικής πυραμίδας και κατάλληλων θεσμών ακεραιότητας της διοίκησης παραμένει η πιο σημαντική μεταρρύθμιση που χρειάζεται η χώρα» (K Report, 2.9.21).
Ισχύει όμως ότι δεν έχουμε συνέχεια στη διακυβέρνηση; Μόνο εν μέρει. Οπου υπάρχει μεγάλη λαϊκή στήριξη υπάρχει και συνέχεια και γενικά αποδεκτοί κανόνες. Παράδειγμα οι εξετάσεις εισαγωγής στα πανεπιστήμια, που θεωρούνται γενικά αδιάβλητες και δεν έχουν αλλάξει ουσιαστικά για δεκαετίες.
Αλλο παράδειγμα: η πολιτική απέναντι στον τουρισμό. Μεγάλο μέρος του πολιτικού συστήματος και της διοίκησης αντιμετωπίζει εχθρικά τις επιχειρήσεις στους περισσότερους κλάδους. Αλλά για τα καταλύματα, τα εστιατόρια και τις συναφείς δραστηριότητες υπάρχει διαρκής διακομματική και υπηρεσιακή συναίνεση να τις αφήνουν ήσυχες να κάνουν δουλειά, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει εξαντλητικά ωράρια το καλοκαίρι ή αν σημαίνει να πάρουν άδεια λειτουργίας χωρίς τη βαριά και συχνά παράλογη διαδικασία που χρειάζεται, π.χ., ένα εργοστάσιο ηλεκτρονικών συσκευών. Ο λόγος είναι ότι από τον τουρισμό ζουν πάρα πολλοί μικροεπιχειρηματίες και εργαζόμενοι όλων των κοινωνικών στρωμάτων, ακόμα και δημόσιοι υπάλληλοι που έχουν δωμάτια ενοικιαζόμενα.
Το μεγάλο εμπόδιο για μια πολιτική που θα στηρίζει σταθερά την ανάπτυξη είναι ότι σχεδόν όλοι οι κλάδοι που απασχολούν πολύ κόσμο ή ισχυρές ομάδες της μεσαίας τάξης είναι «μη διεθνώς εμπορεύσιμοι», από τη φύση τους προστατευμένοι από τον διεθνή ανταγωνισμό και γι’ αυτό χαμηλής παραγωγικότητας. Ο τουρισμός είναι η μόνη εξαίρεση.
Εγραψα για την πολιτική οικονομία της Μεταπολίτευσης: «Το ΠΑΣΟΚ και η Ν.Δ. είχαν τα προπύργιά τους σε διαφορετικούς χώρους, αλλά πάντα στις μη εμπορεύσιμες δραστηριότητες: το ΠΑΣΟΚ στην ΑΔΕΔΥ, στις ΔΕΚΟ, στην ΟΤΟΕ –δηλαδή στους μισθωτούς αυτού του τομέα. Η Ν.Δ. στους ελευθεροεπαγγελματίες γιατρούς και δικηγόρους, στους εμπόρους, στους ταξιτζήδες, στους φαρμακοποιούς – δηλαδή στους μικροεπιχειρηματίες του ίδιου τομέα. Και τα δύο κόμματα είχαν στενή σχέση με μεγαλοεπιχειρηματίες, πάλι του ίδιου τομέα: εργολάβους, προμηθευτές όπλων και εξοπλισμού. Από τις εμπορεύσιμες δραστηριότητες δεν έβγαιναν θέματα στα δελτία, δεν έμπαιναν εκπρόσωποι στη Βουλή, δεν επηρεαζόταν η εργατική νομοθεσία και δεν είχαν καμία ιδιαίτερη στήριξη από το κράτος. Από τα μη εμπορεύσιμα επαγγέλματα προέρχονταν οι πιο δυναμικές κινητοποιήσεις και οι συνδικαλιστές που γίνονταν βουλευτές, σε όλα τα κόμματα. Ο τομέας χωρούσε και την Αριστερά και τη Δεξιά, προσλήψεις στο Δημόσιο και ιδιωτικά κέρδη».
Μια τέτοια οικονομία ανακυκλώνει προσόδους, δεν μετέχει στις διεθνείς αλυσίδες παραγωγής και δεν μπορεί να προσφέρει καλούς μισθούς, ούτε αρκετούς φόρους για το κοινωνικό κράτος. Αλλά η σοσιαλδημοκρατία άνθησε μόνο σε οικονομίες με μεγάλο εξαγωγικό τομέα και με κοινωνική συναίνεση για τη σημασία των παραγωγικών επιχειρήσεων.
Οι μεταρρυθμίσεις, λοιπόν, που ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα και την εξωστρέφεια, αν πετύχουν, θα αλλάξουν τη σύνθεση της απασχόλησης και επομένως το πεδίο της συναίνεσης, για πιο αποτελεσματική και φιλική προς την εργασία διοίκηση.
Η σημερινή κυβέρνηση έχει κάνει πολλά σε αυτή την κατεύθυνση, περισσότερα από κάθε άλλη από το 1974. Αυτό το ξέρουν όσοι επιχειρούν σε παραγωγικούς κλάδους, αλλά ελάχιστοι εκτός αυτών. Υπάρχει κενό στη δημόσια αφήγηση. Αυτό πρέπει να αλλάξει.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.