Την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 καταλάβαμε όλοι ότι ο κόσμος μας, οι ζωές μας, θα άλλαζαν απότομα. Είχαμε δίκιο, εν μέρει. Η τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη και στην Ουάσιγκτον, όμως, ήταν μόνο ένας από τους παράγοντες που επηρέασαν την πορεία της ανθρωπότητας και του πλανήτη από τότε έως σήμερα. Ισως οι πόλεμοι στους οποίους ενεπλάκη η Αμερική απέσπασαν την προσοχή της μοναδικής υπερδύναμης, ώστε να μην ασχοληθεί με τα άλλα σημαντικά μέτωπα. Βλέποντας ωστόσο τις εξελίξεις των τελευταίων 20 χρόνων, φαίνεται ότι μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε η ανικανότητα του ανθρώπινου είδους να μεριμνήσει για την επιβίωσή του. Οι σημερινές μεγάλες προκλήσεις είναι περισσότερο αποτέλεσμα μιας συλλογικής, «οικουμενικής» αδιαφορίας παρά συνέπεια μιας επίθεσης σε σύμβολα της Δύσης. Το να υπερτιμούμε την επιρροή μιας πράξης είναι το ίδιο επικίνδυνο με το να υποτιμούμε τις απειλές που αντιμετωπίζουμε.
Η Εκθεση Στρατηγικών Προβλέψεων 2021 της Ευρωπαϊκής Ενωσης, που δόθηκε στη δημοσιότητα την περασμένη εβδομάδα, εντοπίζει τέσσερις κύριες προκλήσεις: κλιματική αλλαγή και περιβαλλοντικά προβλήματα, «ψηφιακή υπερσυνδεσιμότητα» και τεχνολογικές εξελίξεις, πιέσεις στη Δημοκρατία, αλλαγές στην παγκόσμια τάξη και δημογραφία. Η έκθεση καταγράφει πώς ο κόσμος αλλάζει και πώς αυτό επηρεάζει την Ε.Ε. Υπογραμμίζει ότι ενώ το 2019 οι οικονομίες των 27 χωρών που σήμερα αποτελούν την Ε.Ε. παρήγαγαν το 18,3% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην Κίνα (με 22,9% και 17%, αντιστοίχως), προβλέπεται ότι το 2050 η Κίνα θα είναι μπροστά, με 20,4%, μετά οι ΗΠΑ με 14,8% και η Ε.Ε. με 11,3%. Από 7,9% του παγκόσμιου πληθυσμού το 2019, η Ε.Ε. θα συρρικνωθεί στο 4,3%, ή 430 εκατ. σε σύνολο 9,7 δισ. ανθρώπων το 2050. Η επιρροή των ΗΠΑ και της Ε.Ε. θα μειωθεί εάν δεν λάβουν μέτρα να ενισχύσουν τις οικονομίες τους και να θωρακίσουν τους θεσμούς της διεθνούς διακυβέρνησης.
Ούτε η ραγδαία άνοδος της Κίνας ούτε η απαξίωση των θεσμών οφείλονται στη δράση της Αλ Κάιντα και στις αντιδράσεις των ΗΠΑ. Η 11η Σεπτεμβρίου δεν ήταν η αιτία της οικονομικής πολιτικής και των κοινωνικών ρευμάτων σε ΗΠΑ και Βρετανία, που, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, οδήγησαν στην εκλογή του Τραμπ και στην απόφαση για Brexit. Μπορεί οι επιθέσεις να προκάλεσαν μια ανασφάλεια, ενθαρρύνοντας τη μισαλλοδοξία και τις θεωρίες συνωμοσίας, αλλά και στις πιο ώριμες δημοκρατίες είχε ήδη αρχίσει να μεταδίδεται η αίσθηση πως πολλοί πολίτες δεν εκπροσωπούνται από το πολιτικό σύστημα. Το ότι η οικονομική ανισότητα, η κοινωνική ανασφάλεια και η παραβίαση των προσωπικών δεδομένων επιδεινώνονται τα τελευταία χρόνια, δείχνει ότι τα πολιτικά συστήματα σε πολλές χώρες δεν έχουν πάρει σοβαρά τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει η φιλελεύθερη δημοκρατία, όχι μόνον εκεί όπου υπάρχει, αλλά και όπου λαοί εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε αυτήν. Εδώ φαίνεται η έλλειψη πρόνοιας, αλλά και το γεγονός ότι στις δημοκρατίες οι πολιτικοί αδυνατούν να δουν πέρα από τις επόμενες εκλογές και τις άμεσες απαιτήσεις των ψηφοφόρων τους.
Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στις ατομικές ελευθερίες σε όλο τον κόσμο και τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων στους πολέμους και στις ταραχές που ακολούθησαν. Η επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία στο Αφγανιστάν είναι η πιο δραματική απόδειξη ότι οι δύο δεκαετίες ήταν χαμένος χρόνος: οι ΗΠΑ ηττήθηκαν και στο μέτωπο του πολέμου, κάτι που φαινόταν αδιανόητο το 2001. Σοβαρότερες συνέπειες, όμως, θα έχει το γεγονός ότι μέσα στην ανασφάλεια και στον «πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας», υποτιμήθηκαν ή αγνοήθηκαν αυξανόμενες κοινωνικές αδικίες, αλλά και κινήματα ριζικής αμφισβήτησης των κανόνων της πολιτικής στις ΗΠΑ και αλλού. Η περιπέτεια με τον Τραμπ και μετά την ήττα του δείχνει ότι το «αντισυστημικό» ρεύμα θα έχει μεγάλη διάρκεια και απρόβλεπτες συνέπειες. Η επέλαση της πανδημίας σε χώρες όπου αφθονούν τα εμβόλια είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα της έλλειψης εμπιστοσύνης πολλών ανθρώπων σε ό,τι προτείνουν κυβερνήσεις και «συστημικά» μέσα ενημέρωσης.
Η κλιματική κρίση και η ρύπανση, οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, η ανεξέλεγκτη τεχνολογία είναι επίσης αποτέλεσμα αδιαφορίας, απληστίας και προσήλωσης σε βραχυπρόθεσμα κέρδη. Αυτά τα προβλήματα, τα οποία επιδεινώνουν όλα τα άλλα, προϋπήρχαν της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι λύσεις τους απαιτούν μελέτη, όραμα και αποφασιστικότητα. Ευτυχώς, υπάρχει η Ε.Ε., που επιδιώκει να χαράξει μακρόχρονη πολιτική για να εξασφαλίσει το μέλλον των χωρών-μελών της. Ομως, όσες πολιτικές και αν προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, πρώτο μέλημα της στρατηγικής της πρέπει να είναι να πείσει περισσότερους πολίτες για την ανάγκη της Ενωσης.