Θα διαβαστούν ελπίζω και πάλι τα βιβλία του Ηλία Βενέζη. Υπάρχει συγκυρία, και παρότι τα βιβλία του είναι κλασικά, το επερχόμενο (νέο) εθνικό ορόσημο για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή θα τα συνδέσει με την ανάγκη να σταθεί κανείς εκ νέου απέναντι στο πιο σημαντικό, ίσως, γεγονός που διαμόρφωσε την ελληνική κοινωνία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Εν αναμονή της εκατονταετίας 1922-2022, η ελληνική κοινωνία ποτέ πριν δεν ήταν τόσο θρυμματισμένη και πολύπτυχη. Υπάρχει η αρνητική και η θετική εκδοχή σε αυτή τη διαπίστωση. Αλλά καθώς η εποχή μας αρέσκεται να γεννάει σχήματα συσπείρωσης πάνω σε έδαφος κοινής κατανόησης, η νέα εθνική επέτειος θα προκαλέσει νέα σκέψη στο μείζον γεγονός της συγκρότησης ενός κράτους επικεντρωμένου στα εθνικά του σύνορα.
Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας το 1922 και η υποδοχή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο ταυτίζονται και με άλλες παραμέτρους που άλλαξαν την Ελλάδα και που σήμερα θεωρούμε αυτονόητες: την αιμοδότηση της οικονομίας με εργατικά χέρια, τη συγκρότηση νέας βάσης για την εκβιομηχάνιση, την εθνική ομογενοποίηση, τη μετατροπή της Αθήνας σε μητρόπολη, την αλλαγή του δημογραφικού, κυρίως στη Μακεδονία, την κοινωνική διαστρωμάτωση σε νέα βάση, τη συνύπαρξη χαμόσπιτων και μοντέρνων διαμερισμάτων στην ίδια πόλη, τη διεύρυνση της εργατικής τάξης, τη διάδοση των ακραίων ιδεολογιών του Μεσοπολέμου και, φυσικά, πολλά ακόμη.
Αλλά το 2022, η προσέγγιση πάνω στον μικρασιατικό ελληνισμό και κυρίως πάνω στην ιδέα του ελληνικού κράτους την τελευταία εκατονταετία περνάει αναγκαστικά μέσα από σύγχρονα ζητήματα εθνικής αυτοπεποίθησης και κοινωνικής συνοχής. Το 1922 είναι κατά μία έννοια ένα έτος αφετηρίας και όχι μόνο καταστροφής. Ερχεται να μας πει σήμερα πολλά για τις πολύχρονες ζυμώσεις στο σώμα της ελληνικής κοινωνίας και τη διαδικασία αφομοίωσης. Εξελικτικά, η ελληνική κοινωνία οργανώθηκε πάνω σε άλλη βάση εθνικής συγκρότησης και απορρόφησε με πολύ κόπο, πολλές αδικίες και πολλά πισωγυρίσματα κραδασμούς και χάσματα. Η Ελλάδα μετά το 1974, ως σύγχρονο πλέον ευρωπαϊκό κράτος, οφείλει πολλά σε όλη αυτή τη μακρόχρονη ώσμωση των παλαιών Ελλήνων, των Ελλήνων των Νέων Χωρών και των Ελλήνων της Ανατολής. Η πορεία της Ελλάδας ως σύγχρονου κράτους και ο μεγάλος δρόμος που έχει διανύσει, με όλες τις αποχρώσεις μιας σύνθετης διαδρομής, είναι και μια αφορμή να σταθούμε και να σκεφτούμε.