Πριν από λίγες εβδομάδες ένα αμερικανικό τηλεοπτικό κανάλι ανακοίνωσε πως ετοιμάζει ένα νέο ριάλιτι με τίτλο “Ο Ακτιβιστής”. Στο παιχνίδι (και σας παρακαλώ πιστέψτε με, όλα τα παρακάτω είναι αλήθεια) έξι διαγωνιζόμενοι ακτιβιστές με εμπειρία σε ΜΚΟ θα ανταγωνίζονταν σε δοκιμασίες που είχαν σχέση με κοινωνικά προβλήματα στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι τρεις κριτές που θα τους έκριναν θα ήταν μία χορεύτρια από το Dancing with the Stars με 5 εκατομμύρια followers στο Instagram, ένας τραγουδιστής με 9 εκατομμύρια followers στο Instagram και μια ηθοποιός (και Μις Κόσμος του 2000) με 68 εκατομμύρια followers στο Instagram. O νικητής ή η νικήτρια θα ανακοινωνόταν στην G20 της Ρώμης στα τέλη του Οκτώβρη και θα κέρδιζε χρήματα και προβολή για να τις ακτιβιστικές δράσεις της προτίμησής της. Αυτή είναι μια πραγματική ιδέα που κάποιος πρότεινε και κάποιοι δέχτηκαν, που χρηματοδοτήθηκε και οργανώθηκε και προσελήφθησαν άνθρωποι για να εργαστούν στην υλοποίησή της, υποθέτω όλοι πεπεισμένοι ότι αυτό που πάνε να κάνουν είναι κάτι το καταπληκτικό και καθόλου γελοίο.
Μα, βεβαίως, ήταν γελοίο. Λίγες ώρες μετά την ανακοίνωση του νέου ριάλιτι, το μισό ίντερνετ είχε εξηγήσει με βρισιές, κατάρες και χιούμορ όλους τους τρόπους με τους οποίους μια τέτοια ιδέα ήταν προσβλητική για τις σύγχρονες κοινωνίες, για όλους τους ανθρώπους που παλεύουν, που πασχίζουν, που δίνουν όλο το είναι τους για την καταπολέμηση των μεγάλων προβλημάτων της εποχής μας, αλλά προσβλητικό και για την τηλεόραση, την αισθητική, τη λογική και όλους όσοι είχαν έστω και έμμεση εμπλοκή σε αυτό. Η κατακραυγή ήταν τόσο μεγάλη, ευρεία, εκκωφαντική κι ακαριαία, που πριν βγει η εβδομάδα το κανάλι είχε ζητήσει συγγνώμη, οι σελέμπριτι κριτές είχαν αποσυρθεί και η διεξαγωγή του ριάλιτι είχε ακυρωθεί, με τους παραγωγούς να ανακοινώνουν ότι αντ’ αυτού θα γυρίσουν κάποια στιγμή στο μέλλον ένα μεμονωμένο ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στους κοινωνικούς σκοπούς των πρώην διαγωνιζομένων.
Οι κοινωνίες ανέκαθεν προχωρούσαν προς την πρόοδο σιγά σιγά μέσα από μια διαδικασία εξελικτική μεν, αλλά αργή. Έρχονταν οι νέες ιδέες, “μόλυναν” τα μυαλά των πιο ανήσυχων και αεικίνητων, αναδύονταν σιγά σιγά στο δημόσιο διάλογο, ενίοτε πυροδοτούσαν κοινωνικές αναταραχές κι εκρήξεις (ξέρατε ότι υπήρχαν σουφραζέτες τρομοκράτισσες, που έβαζαν βόμβες και σκότωναν κόσμο για να κατακτήσουν οι γυναίκες το δικαίωμα της ψήφου;) και τελικά, αργά αργά, επικρατούσαν στο γενικό πληθυσμό μέχρι που, κάποια στιγμή, σχεδόν χωρίς να το πάρει χαμπάρι κανείς, μετατρέπονταν από προοδευτικά αιτήματα πεφωτισμένων ελίτ ή περιθωριακών ανήσυχων μειοψηφιών, σε κοινωνικές αξίες καθολικά αποδεκτές. Έτσι γινόταν πάντα. Έτσι γίνεται ακόμα. Απλά πιο γρήγορα.
Αυτή η εξελικτική διαδικασία στην εποχή μας επιταχύνεται δραματικά. Όχι μόνο επειδή σήμερα υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι, και άρα περισσότερες ιδέες (σήμερα ζουν στη Γη υπερδιπλάσιοι άνθρωποι από όσοι ζούσαν το Μάη του ’68) αλλά και επειδή η διάχυσή τους και η τριβή των κοινωνιών μαζί τους είναι πολύ πιο γρήγορη και άμεση. Πριν από δέκα ή από είκοσι χρόνια, όταν κάποιος έλεγε ή έκανε κάτι που πήγαινε κραυγαλέα κόντρα στην κοινωνική συνισταμένη ή σε κάποια μικρή ή μεγάλη κοινωνική τάση, ήταν πολύ πιθανό -σχεδόν σίγουρο- ότι δεν θα είχε απολύτως καμία προσωπική συνέπεια. Οι εντάσεις και οι δημόσιες τριβές ήταν λιγότερες, τα συμβάντα που λειτουργούσαν ως καταλύτες πιο σπάνια και, αναπόφευκτα, η πορεία προς τα μπρος πιο αργή. Σήμερα αυτό δεν συμβαίνει. Όλες οι κοινωνικές δυνάμεις είναι σε εγρήγορση, πια, έτοιμες να δράσουν και να αντιδράσουν ανά πάσα στιγμή και με μια πληθώρα real-time ψηφιακών εργαλείων στη διάθεσή τους για να το κάνουν αποτελεσματικά. Η τριβή είναι διαρκής, καθημερινή, άμεση.
Φανταστείτε, ας πούμε, ένα δημοσιογράφο της ΕΡΤ που καλύπτει τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Φανταστείτε τον να κάνει live στον αέρα ένα απίστευτα ρατσιστικό σχόλιο για τους Ασιάτες που παίζουνε πινγκ-πονγκ, ας πούμε, μια χοντράδα που κρατά τρία δευτερόλεπτα και προβάλλεται σε ώρα πολύ χαμηλής τηλεθέασης. Φανταστείτε να το κάνει αυτό κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών της Βαρκελώνης, το 1992. Τι θα γινόταν; Τίποτε δεν θα γινόταν. Αν και δεν θυμάμαι κανένα συγκεκριμένο παράδειγμα, είμαι απολύτως βέβαιος ότι στις live Ολυμπιακές μεταδόσεις της ΕΡΤ ανά τις δεκαετίες έχουν ακουστεί τερατώδεις χοντράδες, σχεδόν σίγουρα χωρίς καμία συνέπεια. Όχι μόνο επειδή τότε “ήταν αλλιώς τα πράγματα”, αλλά και επειδή όσοι τότε είχαν την ευαισθησία να ενοχληθούν από τις χοντράδες αυτές δεν είχαν και πολλά μέσα αντίδρασης. Το καλοκαίρι του 2021, όμως, ο δημοσιογράφος που έκανε το σχόλιο για τα “σχιστά μάτια” των ασιατών αθλητών στην πρωινή εκπομπή της ΕΡΤ, ένα σχόλιο που προσβάλει τις αξίες ενός τεράστιου μέρους της κοινωνίας μας, είχε γίνει trending topic πριν φτάσει το μεσημέρι και είχε χάσει τη δουλειά του πριν φτάσει το απόγευμα.
Δεν ήταν μεμονωμένη περίπτωση. Το φαινόμενο είναι καθολικό, σχεδόν καθημερινό, καταιγιστικό και καταπληκτικό. Θυμάστε εκείνο το ανεκδιήγητο Συνέδριο στα Ιωάννινα για την “υπογεννητικότητα” με το απίστευτο διαφημιστικό σποτ, 8 στους 10 ομιλητές να είναι άνδρες και 11 ιερείς καλεσμένους για να τοποθετηθούν για το θέμα της γονιμότητας με βάση τη βαθιά τους γνώση και εμπειρία για το θέμα; Δεν πέρασε έτσι. Δεν έμεινε αναπάντητο ως μήνυμα από ομάδες που αγωνίζονται για να ξεκολλήσει η κοινωνία μας από παρωχημένες κι επικίνδυνες αξίες προηγούμενων αιώνων. Με το που εμφανίστηκε το διαφημιστικό σποτάκι στο ίντερνετ, ένας τεράστιος αριθμός κοινωνικών φορέων και μεμονωμένων πολιτών αντέδρασαν και οι συνέπειες ήταν άμεσες. Όλοι οι φορείς -και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας- απέσυραν την στήριξή τους μόλις κατάλαβαν περί τίνος πρόκειται και τελικά το συνέδριο ακυρώθηκε. Ή, επίσης, θυμάστε τον Βασίλη Τσιάρτα; Χρειάστηκαν λιγότερες από 24 ώρες από την ανακοίνωση της πρόσληψης του πρώην ποδοσφαιριστή ως προπονητή της Β’ ομάδας της ΑΕΚ μέχρι την ακύρωση της πρόσληψης. Μεσολάβησαν οι ακαριαίες και εκκωφαντικές online αντιδράσεις πολιτών και φορέων (συμπεριλαμβανομένων των οργανωμένων οπαδών της ομάδας) εξαιτίας του το ότι ο Τσιάρτας είναι γνωστός πλέον όχι για το ποδόσφαιρο αλλά για τα ρατσιστικά και ομοφοβικά παραληρήματά του στο Twitter. Ή θυμηθείτε εκείνη την εφημερίδα που σε άρθρο της ηλεκτρονικής της σελίδας για μια από τις πρόσφατες γενοκτονίες φιλοξένησε τη φράση «Ο 30χρονος έκανε αυτό που έχει περάσει από το μυαλό πολλών ανδρών», εννοώντας το δολοφόνο. Μέσα σε λιγότερο από μια ώρα είχε κατεβάσει το άρθρο, ζητώντας συγγνώμη από ένα έξω φρενών κοινό που δεν πρόκειται να τα αφήνει αυτά να περνάνε έτσι πια.
Βεβαίως, αυτό το περιβάλλον είναι κάτι που πολλούς τους τρομάζει και τους ξενίζει. Τι θα γίνει, λένε κάποιοι, δεν θα μπορούμε να μιλάμε πια, για να μην μας κάνει “cancel” ο όχλος του διαδικτύου; Κάποιος κακοπροαίρετος θα έλεγε ίσως ότι στην πραγματικότητα το φαινόμενο τρομάζει και ξενίζει μόνο κάποιους πάρα πολύ καλομαθημένους, που έχουν συνηθίσει να λένε ό,τι τους κατέβει στο προνομιούχο τους κεφάλι εναντίον οποιουδήποτε χωρίς απολύτως καμία συνέπεια ή κριτική, και που πιστεύουν ότι αυτό είναι ένα προνόμιο και μια ασυλία που δικαιούνται να απολαμβάνουν για πάντα. Όμως αυτό θα ήταν άδικο. Δεν υπάρχουν μόνο αυτοί. Υπάρχουν και πολλοί άλλοι που πανικοβάλλονται ούτως ή άλλως από τις αλλαγές κάθε είδους, που θέλουν όλα να μένουν όπως τα ξέρουν, που δυσκολεύονται να διαχειριστούν έναν κόσμο που αλλάζει και που παραλύουν από τρόμο και ανασφάλεια όταν οι αλλαγές γίνονται υπερβολικά γρήγορα για την ιδιοσυγκρασία, τις αντοχές και το αξιακό τους υπόβαθρο. Δεν είναι όλοι τους κακομαθημένοι προνομιούχοι. Πρέπει, ασφαλώς, να βρεθεί ένας τρόπος μέσα στον ορμητικό αξιακό χείμαρρο που θα είναι πια η κοινωνική μας κανονικότητα να προστατευτούν, καθώς κατά μία έννοια είναι κι αυτοί μια ευάλωτη ομάδα που, χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα που άλλοι χρησιμοποιούν ως καταλύτη για την πρόοδο, αυτή κατρακυλάει πανικόβλητη προς τους ψεκασμούς, τους Τραμπ και τα Brexit. Κάποια βαρκούλα πρέπει να επινοηθεί και γι’ αυτούς τους ανθρώπους, για να επιπλεύσουν. Αλλά ο χείμαρρος δεν πρέπει να σταματήσει -όχι ότι θα μπορούσε να σταματήσει- καθότι η κατεύθυνσή του, παρ’ όλες τις πρόσκαιρες αστοχίες και υπερβολές είναι προς την πρόοδο, όπως ήταν πάντα. Όσο κι αν δεν αρέσει σε πανικόβλητους και βολεμένους, όσα πρόσκαιρα αναχώματα κι αν φτιάχνουν οι Πολωνίες κι οι Ουγγαρίες ανά τον κόσμο, εκπορεύεται από τις ίδιες δυνάμεις που ανέκαθεν πυροδοτούσαν και έσπρωχναν τις κοινωνίες προς τα μπρος, και αυτές οι δυνάμεις μακροπρόθεσμα δεν σβήνουν, δεν καταπνίγονται και δεν θα σιγήσουν ποτέ. Πάντα οι δυνάμεις αυτές είχαν φωνή. Σήμερα η φωνή τους έχει περισσότερη δύναμη από ποτέ.