Περί ισχύος
Κοινωνία και πολιτική διακατέχονται από μια υστερική εμμονή με την ισχύ ως εμφανισιακό γνώρισμα. Τείνουμε να πιστεύουμε πως όσο πιο ισχυροί δείχνουμε τόσο πιο ισχυροί γινόμαστε, καθώς κυρίαρχο στις συνειδήσεις μας είναι ένα πρότυπο υπερανθρώπου χωρίς ψεγάδια και τρωτά σημεία. Κρύβουμε τις αδυναμίες μας από ντροπή και πίσω από την ντροπή κρύβεται ο φόβος πως οι αδυναμίες μας θα προδώσουν ένα είδος συνολικής ανεπάρκειας. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα ένα γενικευμένο καθεστώς αναλήθειας και καταπίεσης. Στον τομέα των ασθενειών δε, η κατάσταση αυτή είναι αβάσταχτα νοσηρή. Υπάρχουν παθήσεις, βάσανα του σώματος και του μυαλού, για τις οποίες συνηθίζουμε να μη μιλάμε –ή να μιλάμε κωδικοποιημένα– επειδή αποδομούν την ιδεατή εικόνα αρτιότητας που έχουμε, ατυχώς, φετιχοποιήσει. Εύλογα, η επιλογή της Φώφης Γεννηματά και της Ντόρας Μπακογιάννη να γνωστοποιήσουν τα προβλήματα υγείας τους, ανεξάρτητα από την αρνητική της φόρτιση, αποτελεί ευοίωνη γροθιά σε αυτό το συντηρητικό στάτους κβο. Μέσα από το κακό, κάτι αλλάζει προς το καλύτερο και ρεαλιστικότερο.
Ακατονόμαστο κακό
Παρά τις προόδους της επιστήμης και της τεχνολογίας, ο καρκίνος εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται με μεταφυσική διάθεση. Τον φοβόμαστε τόσο πολύ που μέχρι και ο τρόπος που μιλάμε γι’ αυτόν είναι ελλειπτικός· ιδανικά, δεν λέμε καν το όνομά του. Προτιμάμε να τον υπονοούμε ή να χρησιμοποιούμε βαρύγδουπες περιφράσεις (η επάρατη νόσος) σε μια άτυπη προσπάθεια να τον ξορκίσουμε. Η αφελής δοξασία θέλει τις πιθανότητες του κακού να μειώνονται όσο λιγότερο το επεξεργαζόμαστε. Στην πραγματικότητα, βέβαια, το αποτέλεσμα αυτής της τακτικής είναι μεγεθυντικό: η νόσος παίρνει τερατώδεις διαστάσεις και ξεφεύγει από το πεδίο της κατανόησής μας. Εντέλει, μένουμε ανενημέρωτοι και αδαείς. Φανταζόμαστε τον καρκίνο ως μια μονοσήμαντη και ολέθρια κατάρα, αγνοούμε τις ποικιλίες και τις διαφοροποιήσεις του, κλείνουμε αντανακλαστικά τα μάτια μπροστά στις πιο ζωτικές του παραμέτρους: την πρόληψη και τη θεραπεία.
Φοβία ως βία
Ο φόβος είναι διαφορετικό πράγμα από τη φοβία. Η κουλτούρα του αυτόματου πανικού και της μοιρολατρικής απαισιοδοξίας προσβάλλει και υποτιμά τους ασθενείς, δημιουργώντας αδίκως ένα προκαταβολικό κλίμα καταδίκης. Περιβάλλοντας τον καρκίνο με την αύρα του χειρότερου πιθανού σεναρίου, δυσχεραίνουμε τον αγώνα εκείνων που ο καρκίνος πλήττει. Το άγχος, η άγνοια και ο τρόμος μας πλάθουν συνθήκες απάνθρωπης τελεσιδικίας, μετατρέπουν τον ασθενή σε καμένο χαρτί. Τον στιγματίζουν. Οσοι πάσχουν, νιώθουν την υπόρρητη πίεση να μην το δείχνουν γιατί σε περίπτωση που το κάνουν, λογίζονται ως άξιοι λύπησης και μελλοθάνατοι. Η δαιμονοποίηση του καρκίνου οδηγεί στην αποσιώπησή του. Σαν να μην έφτανε στους ασθενείς το πρόβλημά τους, πρέπει και να το μεταμφιέζουν για να μην έρχονται σε αμήχανη θέση οι ανώριμοι που τους παρακολουθούν. Και όσο ο καρκίνος κουκουλώνεται, τόσο του επιτρέπουμε να εξαπλώνεται. Ελλιπής ορατότητα σημαίνει ελλιπείς εξετάσεις και αυτές με τη σειρά τους σημαίνουν ελλιπή πρόληψη και άρα πολλούς θανάτους που θα μπορούσαν να αποφευχθούν.
Μεγάλες προσδοκίες
Απέναντι από το άκρο της αποσιώπησης και της ντροπής, βέβαια, βρίσκεται το άκρο της «θετικής ενέργειας» και της υπερβάλλουσας εμψύχωσης. Η αντίληψη ότι η αντιμετώπιση του καρκίνου «είναι θέμα θέλησης» και ότι οι νοσούντες «θα τα καταφέρουν επειδή είναι αγωνιστές» αναπαράγει ένα απλουστευτικό και παρεμβατικό στερεότυπο που επιβαρύνει τους ασθενείς περαιτέρω. Η ασθένεια δεν είναι διαγωνισμός, ούτε ταινία, και οι ασθενείς δεν ενσαρκώνουν κάποιον ρόλο ώστε να εγείρουμε εμείς αξιώσεις από τις επιδόσεις τους ως άλλοι σκηνοθέτες. Δεν υπάρχει ενδεδειγμένη συμπεριφορά ενώπιον ενός προβλήματος υγείας. Μπροστά στην υπαρξιακή αβεβαιότητα που φέρνει η απώλεια του ελέγχου, ο καθένας επιστρατεύει τα δικά του όπλα, κάνει το δικό του κουμάντο. Η φαντασίωση του ασθενούς-υποδείγματος θάρρους και ψυχικού μεγαλείου είναι μια κοινωνική κατασκευή που εξυπηρετεί τις ανασφάλειες των υγιών. Κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να αποδειχθεί ήρωας και, ασφαλώς, ο ηρωισμός δεν συνίσταται στο συχνά τυχαίο γεγονός της επιβίωσης. Οσοι δεν τα κατάφεραν, μπορεί να πάλεψαν εξίσου ηρωικά.
Παράδειγμαπρος μίμηση
Η διαφάνεια που επιδίωξαν Γεννηματά και Μπακογιάννη στο ζήτημα της διαχείρισης του καρκίνου στον δημόσιο λόγο δεν έχει σχέση με τα δημοσιογραφικά κλισέ. Δεν είναι η «συγκίνηση και η ταύτιση του κοινού» το θέμα εν προκειμένω, αλλά κάτι πολύ πιο ουσιαστικό: η προοπτική να αρχίσουμε να προσλαμβάνουμε την ασθένεια πιο υπεύθυνα και πολιτισμένα, αξιοποιώντας τα εργαλεία που μας δίνουν η εμπειρία, η επιστήμη και η κοινωνική νοημοσύνη. Η ψυχραιμία είναι ένας μοχλός αποδραματοποίησης, εξαιρετικά σημαντικός για να χωνέψουμε ότι οι ασθένειες δεν είναι ουρανοκατέβατα φαινόμενα που μας γονατίζουν, αλλά συνηθισμένα κομμάτια της καθημερινότητας, που, όπως πολλά άλλα, καλούμαστε να ρυθμίσουμε. Είναι όμως και μια πολιτική δήλωση αυτή η επιλογή: η έκθεση των εκλεγμένων αντιπροσώπων μας δεν μπορεί να περιλαμβάνει μόνο όσα έχουν μελετήσει και ζυγίσει προσεκτικά, μόνο όσα εκουσίως βάζουν στην ατζέντα τους. Περιλαμβάνει και αρκετά απρόοπτα του βίου. Και σε αυτά τα τελευταία, το ηθικό τους παράδειγμα μετράει το ίδιο, ίσως και περισσότερο.