Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο στο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά «Ενα Σκοτεινό Δωμάτιο 1967-1974» (εκδ. Μεταίχμιο) δεν είναι τα συγκλονιστικά στοιχεία που εμπεριέχει. Στην παρουσίασή του την περασμένη Δευτέρα (18.10.2021) ακούσαμε τα ηχογραφημένα πρακτικά του πολεμικού συμβουλίου της χούντας την ώρα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, το 1974!
Το σημαντικό όμως δεν είναι μόνο αυτό. Είναι το γεγονός ότι αυτά τα στοιχεία βλέπουν το φως της δημοσιότητας 47 χρόνια μετά. Μια κομβική στιγμή του έθνους, ένα «ανεπούλωτο τραύμα», όπως είπε στην παρουσίαση ο κ. Ηλίας Νικολακόπουλος, έμενε στο σκοτάδι κι ευτυχώς υπήρξε η επιμονή ενός δημοσιογράφου για να μάθουμε τι έλεγαν οι αυτουργοί το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974, την ώρα που «τώρα που μιλάμε βομβαρδίζονται όλες οι πόλεις της Κύπρου», όπως ακούγεται ο πρωταίτιος Δημήτριος Ιωαννίδης.
Το παράδοξο γίνεται ακόμη πιο έντονο αν σκεφτεί κανείς ότι παλλαϊκό αίτημα και σύνθημα ήταν «να ανοίξει ο φάκελος της Κύπρου». Θα συμφωνήσουμε ότι οι κυβερνήσεις της μεταπολίτευσης δεν το έκαναν, αλλά τι να ανοίξουν; Κούτες με χαρτιά ατάκτως ερριμμένα είναι ο διαβόητος φάκελος, που τα τρώνε η μούχλα και η υγρασία. Και εδώ μπαίνουμε στο ζήτημα των αρχείων που έθεσε και ο συγγραφέας στην παρουσίαση.
«Είναι πολύ σημαντικό το θέμα της διαφάνειας», είπε ο κ. Παπαχελάς. «Μπορεί κάποιος να διαφωνεί με την αμερικανική πολιτική, αλλά πρέπει να παραδεχθούμε ένα πράγμα. Το γεγονός ότι κρατάνε ένα μεγάλο μέρος των αρχείων τους ανοιχτό είναι κάτι που πρέπει να το σεβαστούμε. Με τρομάζει μερικές φορές το τι δεν θα ξέραμε για τη δική μας πρόσφατη Ιστορία αν δεν υπήρχαν αυτά τα αρχεία. Είμαστε δυστυχώς, σαν κράτος, πολύ πίσω σε αυτό. Και στην τήρηση αρχείων και στη διαφάνεια…».
Ευγενικά το έθεσε. Δεν είμαστε απλώς πίσω. Τα ιστορικά και διπλωματικά αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών είναι απροσπέλαστα για τους ερευνητές ακόμη και πέραν της τριακονταετίας, που ο νόμος προβλέπει τη δημοσιοποίησή τους. Η πρόσβαση σε αυτά είναι έρμαιο των διαθέσεων κάθε διευθυντή. Το 2010, τρεις επιφανείς ιστορικοί (Χάγκεν Φλάισερ, Αντώνης Λιάκος, Γιάννης Στεφανίδης) εξέδωσαν διαμαρτυρία, την οποία αργότερα συνυπέγραψαν ακόμη 122 άτομα. Ανέφεραν ότι στα αρχεία του ΥΠΕΞ επικρατεί «μια παράδοση μυστικοπάθειας, αδιαφάνειας και εχθρότητας στην ιστορική έρευνα, που αποπνέει αντιλήψεις περασμένων εποχών» (Athens Review of Books, Φεβρουάριος 2010). Οσοι θέλουν να δουν κάποιο κομμάτι της Ιστορίας πρέπει να υποβάλουν μαζί με την αίτησή τους βιογραφικό σημείωμα, περίληψη της μελέτης τους! Η απάντηση της τότε διευθύντριας του αρχείου κ. Φωτεινής Τομαή ήταν χαρακτηριστική: «Και οι 125 ήσαν αχάριστοι» (ARB, Ιούλιος 2010). Με άλλα λόγια, το κράτος έκανε χάρη(!) που τηρούσε τον νόμο περί διαφάνειας στην τριακονταετία και πρόσφερε πρόσβαση σε κάποιους (μόνον) ερευνητές!
Η απρόσκοπτη έρευνα στα κρατικά αρχεία δεν απαιτείται για να ικανοποιηθεί κάποια λόξα των ερευνητών. Ούτε είναι μόνο ζήτημα Δημοκρατίας. Είναι ευεργετική για την πολιτική. Στις ΗΠΑ, π.χ., κάθε αξιωματούχος ξέρει ότι οι προτάσεις, τα υπομνήματα, οι πράξεις ή παραλείψεις μετά από 30 χρόνια θα αποκαλυφθούν. Γι’ αυτό είναι εξαιρετικά προσεκτικοί. Οι δικοί μας δεν θέλουν να αξιολογούνται ούτε από την Ιστορία.