Τα απομνημονεύματα του Αγώνα είναι η βάση για την κατανόηση μιας εποχής που βρίσκεται πολύ μακριά από τους κανόνες της σημερινής κοινωνίας μας για να γίνει αντιληπτή. Ομως σε αυτά τα απομνημονεύματα αποτυπώνονται πολλές πραγματικότητες του παρελθόντος· από τον απολογητή του εμφυλίου Μακρυγιάννη, στον υμνητή του Μεσολογγίου Κασομούλη, τον τίμιο αφηγητή της άλωσης της Τριπολιτσάς Φωτάκο και τον λόγιο θαυμαστή του Καποδίστρια Σπηλιάδη. Υπάρχουν και οι προσωπικές μαρτυρίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού στο πλευρό των προκρίτων, του Γενναίου στο στρατόπεδο του Γέρου, του Αινιάνος που θαυμάζει τη σύντομη προσφορά του Καραϊσκάκη, και του Κανέλλου Δεληγιάννη που βρίζει τους αντιπάλους του. Ο Κολοκοτρώνης προσφέρει γλαφυρές ιστορίες από την πολυτάραχη ζωή του με τη γραφίδα του Τερτσέτη.
Αυτές οι μεροληπτικές διηγήσεις που αδυνατούν να αποστασιοποιηθούν από τα πάθη που τις εμπνέουν, δεν χαρίστηκαν στον Μαυροκορδάτο και βέβαια καθόλου στον Κωλέττη. Ακόμη και σε σημερινούς πανηγυρικούς γίνεται προσπάθεια από νεωτεριστές να διασωθεί η φήμη του Μαυροκορδάτου, η οποία αμαυρώθηκε από πολλούς συγχρόνους του. Λίγοι σήμερα αντιλαμβάνονται ότι, ενώ μεταχειρίστηκε άδικα τον Καποδίστρια, η προσφορά του στα χρόνια του Οθωνα ήταν απολύτως θετική.
Ο Μακρυγιάννης, που έγινε πρότυπο νεοελληνικής συμπεριφοράς, καλό θα ήταν να επανεκτιμηθεί.
Οι κατοπινές εκτιμήσεις του έργου των απομνημονευματογράφων, ιδιαίτερα από μεγάλους λογοτέχνες μας, αφορούσαν κυρίως τα εκφραστικά τους μέσα και όχι το περιεχόμενο της σκέψης τους. Οσους συγγραφείς του Εικοσιένα χρησιμοποιούσαν εκδοχές λόγιας γλώσσας κακίζει, και αυτούς που τους ανακάλυψαν, ο Γιάννης Βλαχογιάννης. Ομως, από τον θαυμασμό του Σεφέρη και του Θεοτοκά για τη γνησιότητα της έκφρασης του Μακρυγιάννη έως την αμετροεπή δοξολογία για τις σκέψεις του, υπάρχει απόσταση. Ο αγωνιστής αυτός που έγινε πρότυπο νεοελληνικής συμπεριφοράς, καλό θα ήταν να επανεκτιμηθεί. Τι να πρωτοθυμηθούμε: τις παραινέσεις στα παλικάρια του να μη βασανίζουν ομοθρήσκους για να αποκαλύψουν τις κρυψώνες των πολύτιμών τους που, κατά τη δική του ομολογία, εξαγοράζεται με τα 2/3 της λείας; Η γνωστή ρήση του για το «εγώ που έγινε εμείς» όταν εξυμνεί τις καταστροφές των μισθοφόρων του εμφυλίου; Το χειρόγραφό του που έλαβε τον τίτλο «Οράματα και θάματα» ο Βλαχογιάννης το χαρακτήριζε στον Θεοτοκά ως έργο τρελού.
Οι περισσότεροι ήρωες δεν υπήρξαν πρότυπα μετριοπάθειας, ούτε καν με τα κριτήρια της εποχής τους. Ηταν προϊόντα μιας κοινωνίας που έθετε τη γενναιότητα στην κορυφή των αρετών ενός ενόπλου, την πονηριά για τον πρόκριτο και την ευελιξία για τον θρησκευτικό ηγέτη. Ηταν όμως ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος και ο Μιαούλης, ευφυέστατα άτομα που στελέχωσαν με αξιοκρατικά κριτήρια την πολεμική ιεραρχία του Αγώνα. Χωρίς την αξιοκρατία αυτή, προϊόν της φυσικής επιλογής, ο Αγώνας θα εξέπνεε νωρίς. Η επιλογή ικανών ηγεσιών μακροημέρευσε και στην Ελλάδα ως έθνος-κράτος. Ο Καποδίστριας, ο Κουμουνδούρος, ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος δεν ήρθαν στην ελληνική ιστορία από το πουθενά. Ακολουθούν την παράδοση της αξιοκρατίας της Παλιγγενεσίας. Ας επαναφέρουμε την αξιοκρατία.
* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.