Ο μετα-κόσμος του Ζαν Ρενουάρ, όπως αποτυπώνεται στον «Κανόνα του παιχνιδιού», μπορεί άραγε να συνδεθεί με το meta του Μαρκ Ζούκερμπεργκ; Και ποια σχέση έχει το 1939, που προβλήθηκε η ταινία, πριν ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, με το 2021 και την αναγγελία ενός νέου διαδικτυακού κόσμου, ο οποίος θα επιτρέπει στους χρήστες να συνυπάρχουν και να αλληλεπιδρούν σε εικονικούς χώρους μέσω της επαυξημένης πραγματικότητας;
Καμία, είναι η απάντηση· εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον. Οποιοσδήποτε συσχετισμός μοιάζει τραβηγμένος από τα μαλλιά. Το «μεταίχμιο» που απεικονίζει ο Ρενουάρ και το «μεταξύ των δύο κόσμων, του αναλογικού και του ψηφιακού» που ήδη βιώνουμε και θα ζήσουμε, καθώς φαίνεται, ακόμη πιο σχιζοφρενικά στο άμεσο μέλλον, δεν συναντιούνται. Υπάρχει, όμως, και κάτι ακόμη: ο Γάλλος σκηνοθέτης, στην αριστουργηματική αυτή ταινία του, προοιωνίζεται την αναπόφευκτη μετάβαση σε μια νέα εποχή. Υπενθυμίζει πόσο γρήγορα μπορούν να αλλάξουν από στιγμή σε στιγμή οι κανόνες του παιχνιδιού. Μπορούμε να τους ορίσουμε και πάλι από την αρχή;
Το ερώτημα, εκτός από κινηματογραφικό, είναι κοινωνικό, πολιτικό, υπαρξιακό. Iσως γι’ αυτό και το 62ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, που βρίσκεται σε εξέλιξη (ολοκληρώνεται την Κυριακή 14 Νοεμβρίου), επέλεξε τον «Κανόνα του παιχνιδιού» ως άξονα της φετινής διοργάνωσης.
Επιπλέον, ανέθεσε σε 10 εικαστικούς να αντλήσουν έμπνευση από τη σάτιρα του Ρενουάρ και το αποτέλεσμα παρουσιάζεται σε έκθεση στην Προβλήτα Α΄.
«Σε αυτόν τον κόσμο, η πιο μεγάλη φρίκη είναι ότι ο καθένας έχει τους λόγους του».
Η «στιγμή», απ’ όποια πλευρά κι αν τη δει κανείς, επαναπροσδιορίζει τη σχέση μας με την πραγματικότητα. Είτε εξαρτάται από τον Ζούκερμπεργκ είτε από την πανδημία. Ο Γάλλος δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου, Πασκάλ Μεριζό, θυμίζει με κείμενό του στο περιοδικό του Φεστιβάλ «Πρώτο πλάνο», μια δήλωση του Ρενουάρ, χρόνια μετά την ολοκλήρωση της ταινίας: «Αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι η χρονική συγκυρία στην οποία τη γύρισα, στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στη Συμφωνία του Μονάχου και το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Την εποχή, δηλαδή, που αισθανόμουν πέρα για πέρα αποσβολωμένος και πανικόβλητος από τη στάση που τηρούσε μια μεγάλη μερίδα της κοινωνίας στη Γαλλία, στην Αγγλία, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Εκείνη τη στιγμή, μου φάνηκε ότι ο πιο ταιριαστός τρόπος για να σχολιάσω την κατάσταση που επικρατούσε ήταν να μην κάνω την παραμικρή αναφορά σε αυτό που συμβαίνει πραγματικά, να διηγηθώ μια ιστορία χαλαρών ηθών, αντλώντας έμπνευση από τον Μπομαρσέ και τον Μαριβό, ανατρέχοντας στους κλασικούς συγγραφείς και στην παράδοση της γαλλικής κωμωδίας».
Και εμείς, πολλές δεκαετίες αργότερα, πάνω από μισό αιώνα, νιώθουμε «αποσβολωμένοι και πανικόβλητοι». Ενας μεγάλος αριθμός ανθρώπων ζει σε μια ανεστραμμένη πραγματικότητα. Η πανδημία το αποκάλυψε σε έκταση που δεν επιτρέπει αυταπάτες. Υπάρχει κινηματογραφική καταγραφή, έστω και υπαινικτική, αυτής της συνθήκης; Ταινίες προφητικές, διορατικές και ριζοσπαστικές, που να αναδεικνύουν τις αναμοχλεύσεις και ανατροπές –ψυχικές και κοινωνικές– που έφερε ο κορωνοϊός; Οι κινηματογραφιστές σε όλον τον πλανήτη πόσο επηρεάζονται και πόσο συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία των «κανόνων του παιχνιδιού» – νέων ή παλαιότερων επαναδιατυπωμένων;
Ενα διεθνές φεστιβάλ σε αυτούς τους καιρούς είναι ο καλύτερος παλμογράφος. Είτε δίνει απάντηση στα ερωτήματα είτε τα αποφεύγει. Και οι δύο εκδοχές κάτι σημαίνουν για τα αντανακλαστικά της κινηματογραφικής τέχνης. Οχι, ασφαλώς, για ρεαλιστικές καταγραφές ούτε για μελλοντολογικές εικασίες. Αλλά για το βλέμμα εκείνο που έχει τη δύναμη και τη συγκρότηση να συλλάβει την αλληλουχία των πολλαπλών αποτυπώσεων του «μεταίχμιου». Του κόσμου λίγο πριν ή λίγο μετά από μια καταστροφή. Ενός βλέμματος – πυξίδα, πού βρισκόμαστε και προς τα πού πορευόμαστε. Οχι ως διατριβή, αλλά ως νύξη.
Αυτό που βασάνιζε τον Ρενουάρ στον «Κανόνα του παιχνιδιού» είναι η οδυνηρή διαπίστωση ότι «ο καθένας έχει τους λόγους του». Η φράση επανέρχεται πολλές φορές στην ταινία, σε διατυπώσεις όπως: «Σε αυτόν τον κόσμο, η πιο μεγάλη φρίκη είναι ότι ο καθένας έχει τους λόγους του».
Ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι το 2021 η ίδια «φρίκη» ορίζει τη μοίρα μας.