«Αναχωρήσαμε από το Λονδίνο στις 4 Μαρτίου και κατευθυνθήκαμε προς τη Μασσαλία με σκοπό να μπαρκάρουμε από εκεί για την Υδρα. Αλλά η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη μάς ανάγκασε να αλλάξουμε πορεία. Πήραμε το καράβι από την Ανκόνα και φτάσαμε στην Κέρκυρα στις 21 Απριλίου. Στις 30 Απριλίου το πρωί αποβιβαστήκαμε στο Πυργί, ένα μικρό λιμανάκι απέναντι από τη Ζάκυνθο».
Μάλλον δεν έχετε ακούσει ποτέ το όνομα του 44χρονου Βρετανού φιλέλληνα που περιγράφει την άφιξή του στην Ελλάδα σε μια έκθεση που ετοίμασε μερικούς μήνες αργότερα, αφού επέστρεψε στο Λονδίνο. Πρόκειται για τον Εντουαρντ Μπλακιέρ, έναν Βρετανό στρατιωτικό και βετεράνο των ναπολεόντειων πολέμων. Η οικογένειά του είχε γαλλική καταγωγή αλλά εγκατέλειψε τη Γαλλία στα τέλη του 17ου αιώνα. Ετσι ο Εντουαρντ γεννήθηκε στο Δουβλίνο, όπως και ο πατέρας του, ένας απόστρατος στρατιωτικός. Ο γιος ακολούθησε την καριέρα του πατέρα αλλά τη διέκοψε μετά από 26 χρόνια μιας επιτυχημένης θητείας στο Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό. Ο πλοίαρχος Μπλακιέρ παραιτήθηκε ένα χρόνο πριν ξεκινήσει η Ελληνική Επανάσταση.
Ο λόγος που παραιτήθηκε ήταν ότι αποφάσισε να γίνει αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα «ακτιβιστής». Ο Εντουαρντ Μπλακιέρ έγινε ο σημαντικότερος «φιλελεύθερος ακτιβιστής» της εποχής του. Επειδή είχε ενταχθεί στον κύκλο του Τζέρεμι Μπένθαμ, είχε υιοθετήσει τη δική του εκδοχή φιλελευθερισμού και η αποστολή που ανέλαβε ήταν να διαδώσει αυτές τις ιδέες εκεί όπου ο κύκλος του Μπένθαμ έκρινε ότι υπήρχε πρόσφορο έδαφος. Η πρώτη αποστολή που του ανατέθηκε ήταν η Ισπανία. Τον Ιανουάριο του 1820 μια ομάδα φιλελεύθερων στρατιωτικών απαίτησε από τον βασιλιά Φερδινάνδο να επαναφέρει το Σύνταγμα του Κάντιθ και το πέτυχε. Για τρία χρόνια η Ισπανία αποτέλεσε το ευρωπαϊκό φιλελεύθερο πείραμα, το παράδειγμα για τους ριζοσπάστες της ηπείρου. Ακόμα και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αναφέρθηκε σ’ αυτήν στη Διακήρυξη της 24ης Φεβρουαρίου 1821 που εξέδωσε στο Ιάσιο καθώς κήρυττε την Ελληνική Επανάσταση και καλούσε τους «φιλελεύθερους» Ευρωπαίους «να συναγωνισθώσι με ημάς». Ολόκληρη η φιλελεύθερη Ευρώπη παρακολούθησε με κομμένη την ανάσα το τέλος του ισπανικού πειράματος (Trienio Liberal) όταν τα γαλλικά στρατεύματα, έπειτα από απόφαση της Ιερής Συμμαχίας στο συνέδριο της Βερόνας εισέβαλαν τον Απρίλιο του 1823, κατάργησαν το Σύνταγμα και ξανάδωσαν στον Φερδινάνδο την απόλυτη εξουσία.
«Γνωστοί είναι οι τρόποι καθ’ ους ενηργείτο εις την Ισπανίαν η τυραννία· ηξεύρομεν, ότι εκ νέου εσυστήθη εις τον δυστυχή τούτον τόπον η αυτή τυραννική εκείνη διοίκησις. […] Ο βασιλεύς παρέδωκε τας ηνίας της διοικήσεως εις τας χείρας του ιερού κριτηρίου [Ιερά Εξέταση] και των πνευματικών, οίτινες εσύστησαν πάλιν όλα τα καταργηθέντα των μοναχών τάγματα [Ιησουΐτες], και μ’ απαραδειγμάτιστον μανίαν ανέτρεψαν διά μιας, όσα οι Κόρται [το Κοινοβούλιο] κατά τους τρεις τελευταίους χρόνους εσύστησαν».
Αυτή ήταν η αντίδραση των «Ελληνικών Χρονικών», στο 18ο φύλλο τους που κυκλοφόρησε στο Μεσολόγγι την 1η Μαρτίου 1824. Τα «Ελληνικά Χρονικά» ιδρύθηκαν με χρηματοδότηση και πιεστήριο από το φιλελληνικό κομιτάτο του Λονδίνου, δηλαδή από τους ίδιους ανθρώπους που έστειλαν τον Εντουαρντ Μπλακιέρ στην Ισπανία το καλοκαίρι του 1820. Ο Μπλακιέρ έμεινε παραπάνω από έναν χρόνο εκεί και επέστρεψε απογοητευμένος για την αποτυχία του μεγαλύτερου φιλελεύθερου πειράματος στην Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση.
Ομως εκεί, στα νότια Βαλκάνια, σε μια περιοχή που κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει, ένα άλλο φιλελεύθερο πείραμα είχε ξεκινήσει τον Ιανουάριο του 1822. Αν και οι Ελληνες επαναστάτες είχαν διαχωρίσει σαφώς τη θέση τους από τους «δημαγωγούς» ριζοσπάστες ταραξίες της Ευρώπης, ένας μεγάλος αριθμός απογοητευμένων φιλελεύθερων Ευρωπαίων («οι μαχητές της Ελευθερίας» όπως τους ονομάζει η Αννα Καρακατσούλη στο εξαιρετικό ομώνυμο βιβλίο της – εκδ. Πεδίο, 2016) κατέφυγε εκεί μεταφέροντας «τις νεωτερικές ιδέες του φιλελευθερισμού και της εθνικής ανεξαρτησίας», εντάσσοντας έτσι την Ελληνική Επανάσταση στο «επαναστατικό κύμα του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού».
Η έκθεση του Εντουαρντ Μπλακιέρ, Βρετανού απόστρατου στρατιωτικού, απεσταλμένου στην Ελλάδα από το φιλελληνικό κομιτάτο.
Κάποιοι από αυτούς τους Ευρωπαίους μαχητές της ελευθερίας θα βρεθούν στο επιτελείο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου που ενώ ισχυριζόταν ότι δεν είναι «ακραίος φιλελεύθερος» είχε στο επιτελείο του καρμπονάρους, ακόμα και καταδικασμένους σε θάνατο για τις ανατρεπτικές δραστηριότητές τους. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου μεταφράστηκε στα αγγλικά τον Μάιο του 1822 και οι Βρετανοί ριζοσπάστες αντιλήφθηκαν ότι ίσως υπάρχει μια ακόμα, τελευταία, ευκαιρία στην Ελλάδα καθώς η Ισπανία κατέρρεε όπως και όλες οι άλλες φιλελεύθερες επαναστάσεις της περιόδου 1820-21. Ετσι, τον Φεβρουάριο του 1823 ο κύκλος Μπένθαμ και αρκετοί άλλοι Βρετανοί φιλελεύθεροι ριζοσπάστες ιδρύουν το φιλελληνικό κομιτάτο με σκοπό την «άσκηση πολιτικής πίεσης, με μέσα και τρόπους που ταίριαζαν στις ριζοσπαστικές προσμονές του βρετανικού φιλελεύθερου πατριωτισμού», όπως γράφει η Γιάννα Τζουρμανά στη δική της εξαιρετική μονογραφία («Βρετανοί Ριζοσπάστες Μεταρρυθμιστές», Μουσείο Μπενάκη, 2015) που χρησιμοποίησε πλούσιο αδημοσίευτο αρχειακό υλικό στην Αθήνα και στο Λονδίνο.
Η δεύτερη αποστολή του Μπλακιέρ θα είναι αυτή στην επαναστατημένη Ελλάδα. Στο Λονδίνο θα γνωρίσει τον εκπρόσωπο της ελληνικής κυβέρνησης, τον 34χρονο Ηπειρώτη Ανδρέα Λουριώτη, στενό συνεργάτη του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, και μαζί του θα ταξιδέψει. Η αποστολή του Μπλακιέρ είναι καθαρά διερευνητική. Θα πρέπει να εκτιμήσει ο ίδιος, με επιτόπια έρευνα, τις προοπτικές της Ελληνικής Επανάστασης. Αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο είναι η απάντηση στο βασικό ερώτημα που απασχολεί το κομιτάτο. Υπάρχει εύφορο έδαφος για τη μεταφορά των πολιτικών ιδεών του κομιτάτου στην επαναστατημένη Ελλάδα;
Θα αναρωτηθεί κανείς εύλογα για την υπεραισιοδοξία των Βρετανών. Γιατί να ενδιαφερθούν οι Ελληνες για ιδέες που τους είναι άγνωστες ή αδιάφορες αλλά οπωσδήποτε επικίνδυνες; Γιατί να συνδεθούν με μια περιθωριακή ομάδα Βρετανών ριζοσπαστών που κάθε τόσο έρχονταν σε σκληρή σύγκρουση με τη συντηρητική κυβέρνησή τους; Γιατί να δώσουν οποιαδήποτε σημασία σε έναν Ιρλανδό απόστρατο που έρχεται να τους προσηλυτίσει πολιτικά;
Για πολλούς λόγους. Ο βασικός είναι ότι αντιλαμβάνονται από την αρχή ότι το βρετανικό κομιτάτο θα εξασφαλίσει ένα μεγάλο δάνειο για τους Ελληνες και ο Μπλακιέρ ίσως παίξει ρόλο στην επιλογή των Ελλήνων που θα το ελέγξουν. Επιπλέον γιατί καταλαβαίνουν ότι το κομιτάτο συνδέεται με τον Τζορτζ Κάνινγκ, τον νέο υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας και παίζει, σε μεγάλο βαθμό, το δικό του παιχνίδι. Αλλά και γιατί ο ίδιος ο Μπλακιέρ έρχεται στην Ελλάδα με ένα τόσο γνήσιο ενδιαφέρον για τους Ελληνες, χωρίς όμως να έχει εσωτερικοποιήσει την οριενταλιστική ματιά της αποικιοκρατικής δύναμης, όπως οι εκπρόσωποι του κομιτάτου που θα ακολουθήσουν. Θα κάνει ό,τι μπορεί για να τους βοηθήσει, θα κρύψει ό,τι θεωρεί ότι θα βλάψει και θα τονίσει ό,τι ελπίζει πως θα βοηθήσει τους Ελληνες. Φτάνει στην Ελλάδα την ημέρα που ολοκληρώνεται η Εθνοσυνέλευση στο Αστρος και καταγράφει στις αδημοσίευτες εκθέσεις του, που αποτελούν ένα είδος ημερολογίου (που ανακάλυψα πρόσφατα), τις εντυπώσεις του. Στο επόμενο σημείωμα θα δούμε τις πιο ενδιαφέρουσες από τις παρατηρήσεις του για την επαναστατημένη Ελλάδα τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1823, στο προοίμιο του εμφύλιου πολέμου.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Το βιβλίο του με τίτλο «Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» θα κυκλοφορήσει στις 22 Νοεμβρίου από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Η σειρά άρθρων με θέμα τα φιλελεύθερα, δημοκρατικά και νεωτερικά χαρακτηριστικά της Επανάστασης του 1821 αποτελεί μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦίΜ με θέμα: «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση».