Ενας από τους μεγαλύτερους πειρασμούς όσων προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν την επικαιρότητα είναι η προσπάθεια προαναγγελίας μεγάλων επερχόμενων αναταράξεων που θα ανατρέψουν τα πάντα. Κάθε σημάδι κινητικότητας ή αστάθειας, καθετί νέο που κάνει την εμφάνισή του στον ορίζοντα, ερμηνεύεται ως προπομπός μιας επερχόμενης επανάστασης, μιας αναπόφευκτης «μεγάλης καμπής». Δεν έχει κάτι το αφύσικο η έλξη που ασκεί η προφητεία μεγάλων ανατροπών. Αντίθετα, η ρουτίνα, οι αργές και υπόγειες αλλαγές, ακόμη και οι θετικές εξελίξεις φαντάζουν πολύ πιο αδιάφορες.
Το πιο χτυπητό παράδειγμα είναι η πανδημία, μια εντελώς απρόβλεπτη αρνητική εξέλιξη που ανέτρεψε άμεσα και ριζικά την καθημερινότητά μας. Ολοι σχεδόν έσπευσαν να προβλέψουν κοσμοϊστορικές ανατροπές. Η πανδημία θα σάρωνε τα πάντα και τίποτα δεν θα έμενε το ίδιο. Επιστημονικές δημοσιεύσεις, τα εγκυρότερα περιοδικά και εφημερίδες, και βέβαια ο αχανής βιότοπος του Διαδικτύου, όλοι αποδείχθηκαν εξίσου ευάλωτοι στις προβλέψεις αυτού του είδους. Η αλήθεια είναι πως τελικά λίγα πράγματα φαίνεται να άλλαξαν. Ακόμα και η αλλαγή στον τρόπο εργασίας δείχνει να είναι πολύ πιο αργή από ό,τι φαινόταν έναν μόνο χρόνο πριν. Αντίστοιχες προβλέψεις που διαψεύστηκαν θα συναντήσει κανείς αν περιηγηθεί στο πρόσφατο παρελθόν μας, από την κρίση της Ευρωζώνης το 2010 ώς την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το 2001.
Η αναγγελία μεγάλων ανατροπών έχει τουλάχιστον τρία προβλήματα. Το πρώτο είναι πως οι μεγάλες και απότομες αλλαγές, αυτές στις οποίες σχηματικά αναφερόμαστε ως επαναστάσεις, είναι όχι μόνο σπάνιες αλλά ουσιαστικά απρόβλεπτες, καθώς τείνουν να ακολουθούν μια λογική χιονοστιβάδας, όπου ορισμένα ασήμαντα γεγονότα μπορούν να οδηγήσουν απότομα και ξαφνικά σε πολύ μεγάλες ανατροπές, που όταν πραγματοποιηθούν μοιάζουν αναπόφευκτες. Γι’ αυτό ακριβώς το εκ των υστέρων προφανές είναι συνήθως εκ των προτέρων απρόσμενο.
Το δεύτερο είναι πως οι προβλέψεις αυτές συνήθως δεν προδίδουν αναλυτική δεινότητα αλλά καλύπτουν ευσεβείς πόθους. Βασίζονται στη λαθεμένη αντίληψη πως ο μόνος τρόπος κοινωνικής εξέλιξης είναι οι μεγάλες επαναστάσεις, ιδίως έτσι όπως έχουν εγγραφεί στο φαντασιακό μας τους δύο τελευταίους αιώνες, με όπλα και οδοφράγματα. Ομως, παρά την τεράστια συμβολική τους σημασία, η κοινωνική πρόοδος δεν επιτυγχάνεται μόνο ούτε ιδίως διαμέσου τέτοιων επαναστάσεων.
Η μεγαλύτερη ίσως αλλαγή που έζησε η δική μου γενιά (και όχι μόνο) είναι η εφεύρεση του Διαδικτύου, που άλλαξε άμεσα και ριζικά σχεδόν τα πάντα.
Τέλος, η τάση αυτή βασίζεται σε μια βαθιά υποτίμηση του πόσο ρευστή είναι η πραγματικότητα και πόσο γρήγορα αλλάζει συνεχώς ο κόσμος. Οι επαναστάσεις συχνά επισφραγίζουν αλλαγές που έχουν ήδη γίνει. Αντίστροφα, οι μεγάλες, επαναστατικές θα λέγαμε, αλλαγές του κόσμου μας είναι αποτέλεσμα αργόσυρτων διαδικασιών που συνήθως προσπερνάμε, χαμένοι καθώς είμαστε μέσα στην καθημερινότητά μας. Πολλές από αυτές σχετίζονται με τεχνολογικές καινοτομίες. Πόσοι από εμάς γνωρίζουν, για παράδειγμα, τη σημασία μιας ταπεινής εφεύρεσης όπως το εμπορευματοκιβώτιο (container), που μείωσε δραστικά το μεταφορικό κόστος των αγαθών και επέτρεψε τη δημιουργία των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων που βρίσκονται στη βάση του φαινομένου που σήμερα αποκαλούμε παγκοσμιοποίηση; Η μεγαλύτερη ίσως αλλαγή που έζησε η δική μου γενιά (και όχι μόνο) είναι η εφεύρεση του Διαδικτύου, που άλλαξε άμεσα και ριζικά σχεδόν τα πάντα ως προς τον τρόπο που ζούμε και σχετιζόμαστε με τους άλλους. Αλλαξε επίσης έμμεσα αλλά αποφασιστικά τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένες η πολιτική, η οικονομία, ακόμη και η ίδια η κουλτούρα και οι αξίες μας.
Αν έπρεπε λοιπόν να μπω στο παιχνίδι των προβλέψεων, σε τέτοιου τύπου αλλαγές θα εστίαζα κυρίως. Για παράδειγμα, δεν είναι καθόλου απίθανο οι διατροφικές μας συνήθειες να αλλάξουν πολύ σύντομα και ριζικά – μια αλλαγή με τεράστιες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνέπειες. Αντί λοιπόν να μας παρασύρει η πρόβλεψη των επερχόμενων μεγάλων παραδοσιακών επαναστάσεων, ίσως θα έπρεπε να μας κερδίσει η πολύ πιο δύσκολη και άχαρη, αλλά και πιο ουσιαστική, προσπάθεια αποκρυπτογράφησης των πολλών και διάχυτων μικρών καμπών που μας περιτριγυρίζουν και μας αλλάζουν καθημερινά.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.