Στη σύντομη ομιλία της στην τελετή λήξης της 16χρονης θητείας της στο τιμόνι της Γερμανίας και, κατ’ επέκτασιν, της Ευρωπαϊκής Ενωσης, συγκινημένη η Αγκελα Μέρκελ επέλεξε να μιλήσει για την ανάγκη να υπάρχει εμπιστοσύνη στην πολιτική ζωή. «Τα δύο χρόνια αυτής της πανδημίας έδειξαν πόσο σημαντική είναι η εμπιστοσύνη στην πολιτική, στην επιστήμη και στη δημόσια συζήτηση, αλλά και πόσο εύθραυστη μπορεί να είναι», είπε. Η δημοκρατία «εξαρτάται από την αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη, από την εμπιστοσύνη σε πραγματικά στοιχεία», προσέθεσε. «Οπου απορρίπτεται η επιστημονική γνώση αναπτύσσονται θεωρίες συνωμοσίας και η μισαλλοδοξία. Εκεί πρέπει να δηλώνουμε τη διαφωνία μας ευθαρσώς».
Είναι τέτοια η φύση της πανδημίας, τόσο οικουμενικά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η πολιτική, που τα λόγια της απερχόμενης καγκελαρίου στη στρατιωτική τελετή στο Βερολίνο το βράδυ της Πέμπτης ισχύουν για κάθε χώρα και λαό. Ενώ η Μέρκελ θα μπορούσε να μιλήσει για τα πολλά σοβαρά ζητήματα που χειρίστηκε, τις επιτυχίες και αποτυχίες, και τις μεγάλες προκλήσεις μιας απρόβλεπτης εποχής, επικεντρώθηκε στο βασικότερο στοιχείο της πολιτικής – την προσωπική σχέση του πολίτη με την κοινωνία. «Εδώ που στέκομαι μπροστά σας σήμερα αισθάνομαι, πάνω απ’ όλα, ευγνωμοσύνη και ταπεινοφροσύνη», είπε. «Ταπεινοφροσύνη για το αξίωμα που μου εμπιστευτήκατε για τόσο καιρό, ευγνωμοσύνη για την εμπιστοσύνη που μου δείξατε». Μετά επεκτάθηκε στο πόσο σημαντική είναι η εμπιστοσύνη στη δημόσια συζήτηση και στις διεθνείς σχέσεις. «Η δημοκρατία βασίζεται στην ικανότητά μας να συμμετέχουμε σε αντιπαράθεση με επιχειρήματα και να διορθώνουμε την πορεία μας. Θα ήθελα να σας ενθαρρύνω να συνεχίσετε να βλέπετε τον κόσμο μέσα από τα μάτια και άλλων. Να αναγνωρίζετε και τις ενίοτε δύσκολες και αντίθετες απόψεις του άλλου και να επιδιώκετε ισορροπία συμφερόντων».
«Να αναγνωρίζετε και τις ενίοτε δύσκολες και αντίθετες απόψεις του άλλου και να επι- διώκετε ισορροπία συμφερόντων».
Με αυτές τις απλές κουβέντες, η Μέρκελ εστίασε στον πυρήνα του προβλήματος στην κοινωνία και στην πολιτική σήμερα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ πολιτών, μεταξύ ψηφοφόρων και πολιτικών, μεταξύ πολιτικών αντιπάλων, μεταξύ χωρών, επηρεάζει τα πάντα. Δυσχεραίνει κάθε σχέση, περιπλέκει κάθε πρόβλημα: από το εάν θα εμβολιαστούμε εναντίον του κορωνοϊού έως το να επιδιώκουμε δίκαιες λύσεις σε προβλήματα μέσω συμβιβασμού. Το γεγονός ότι η Μέρκελ διατύπωσε αυτές τις σκέψεις στο κλείσιμο της πολιτικής καριέρας της, τις φορτίζει με μια αλήθεια που ίσως να μην είχαν αλλιώς. Η έμπειρη πολιτικός, με επίγνωση ότι απευθυνόταν στην Ιστορία, επέλεξε να εκθέσει την ουσία των πραγμάτων και όχι να επιδιώξει κάποιο πολιτικό όφελος για την ίδια ή το κόμμα της.
Η εμπιστοσύνη είναι καθοριστικό σημείο όπου ο προσωπικός κόσμος του ατόμου συνδέεται με τη συλλογική του οντότητα, την κοινωνία. Από τις πρώτες στιγμές της ύπαρξής μας αισθανόμαστε και την κάλυψη των αναγκών μας και τη στέρηση. Ετσι διαμορφώνουμε σχέση με το περιβάλλον που, για διάφορους λόγους, και μας εμπνέει εμπιστοσύνη και μας απογοητεύει. Εάν επικρατήσει το δεύτερο αίσθημα, πιθανώς να εξελιχθούμε σε άτομα υπερευαίσθητα, γεμάτα αμφιβολίες και ανασφάλεια, με τις ανάλογες αντιλήψεις για τη σχέση μας με την κοινωνία. Επειδή ό,τι έχει γίνει στην αγκαλιά της μητέρας (ή αντίστοιχης παρουσίας) δεν αλλάζει, εξαρτάται από την κοινωνία και τις δομές της για το αν θα επουλωθούν οι αόρατες πληγές. Εναπόκειται στην πολιτεία, με τους νόμους, τους θεσμούς, τα δίκτυα ασφαλείας της (από την παιδική πρόνοια έως τα ασφαλιστικά ταμεία) να διαμορφώσει ένα πλαίσιο όπου καλύπτονται οι βασικές ανάγκες όλων των μελών της κοινωνίας και διευκολύνεται η συνύπαρξή τους. Ομάδες και υποομάδες που διαμορφώνονται βοηθούν τον καθένα να βρει τον χώρο, την ταυτότητα και τη στήριξη που του ταιριάζει, συμβάλλοντας σε μια δυναμική ισορροπία: όσο οι περισσότεροι αισθάνονται ότι γενικώς καλύπτονται οι ανάγκες τους και διασκεδάζονται οι φόβοι τους, επικρατεί κάποια συνεννόηση· όταν πολλοί αισθάνονται ότι απειλούνται τα προνόμια και ίσως η ασφάλειά τους, οξύνεται η δυσπιστία. Ετσι καλλιεργείται η ένταση, η οποία συμβάλλει στη συσπείρωση των ομάδων και ταυτόχρονα στη μεγαλύτερη ανασφάλεια των ατόμων. Εκείνες τις στιγμές που απαιτείται η μεγαλύτερη δυνατή παρέμβαση από πολιτικές ηγεσίες, μέσα μαζικής ενημέρωσης και τους θεσμούς για να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών, είναι και η ευκαιρία όσων θέλουν να εκμεταλλευθούν την ένταση και τον διχασμό για να αποκτήσουν επιρροή. Η ενίσχυση των άκρων κατά την ελληνική κρίση και η ανάδυση διαφόρων αγυρτών τα χρόνια της πανδημίας (καθώς και η μόνιμη ένταση της αντιπαράθεσης στην πολιτική σκηνή, στα ΜΜΕ και στα κοινωνικά δίκτυα) επιβεβαιώνουν αυτήν τη θλιβερή αλήθεια καθημερινώς.
Αυτά που παρατηρούμε εδώ και χρόνια στην Ελλάδα πλήττουν τη δημόσια συζήτηση και απειλούν τη δημοκρατία σε πολλές χώρες πλέον. Γι’ αυτό, αποχαιρετώντας μια μοναδική προσωπικότητα της διεθνούς πολιτικής, ας λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν την τελευταία, πολύ προσωπική παρότρυνσή της να επανακτήσουμε σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ μας. Εστω και αν διαφωνούμε ο ένας με τον άλλον.