Το 2019 ανακοινώθηκε με αρκετές τυμπανοκρουσίες η «Επιτροπή Ελλάδα 2021» για την προετοιμασία του επετειακού έτους που φτάνει στο τέλος του. Την επιτροπή στελέχωσαν πραγματικά άξιοι εκπρόσωποι της επιστήμης, του πολιτισμού και του δημόσιου βίου. Ομως φαίνεται ότι οι στρογγυλές επέτειοι της Επανάστασης συμπίπτουν με ατυχείς συγκυρίες. Το 1921 μαινόταν ο πόλεμος στη Μικρά Ασία, το 1971 η δικτατορία οργάνωσε φιέστα κακογουστιάς, το 2021 τη χώρα χτύπησε η πανδημία. Παρ’ όλα αυτά, έγιναν φέτος σημαντικές εκδηλώσεις –εκθέσεις, μουσικές εκδηλώσεις, συνέδρια– και όσοι αφιέρωσαν χρόνο και σκέψη σε αυτό το επετειακό έτος, είτε ως μέλη της επιτροπής είτε όχι, αξίζουν ευχαριστίες και συγχαρητήρια.
Αντίστοιχη επιτροπή για το επετειακό έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν υπάρχει, αν και παρατηρείται μεγάλη κινητικότητα και σε δήμους με προσφυγικό πληθυσμό και φυσικά σε σωματεία προσφύγων. Αν και το 2022 δεν ενδείκνυται για εορτασμούς, επιβάλλεται να είναι έτος μνήμης και απολογισμού της προσφοράς του προσφυγικού ελληνισμού στην πατρίδα μας τον τελευταίο αιώνα. Επιβάλλεται, επειδή και η τραυματική εμπειρία της ήττας και η εγκατάσταση των προσφύγων δια-μόρφωσαν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τη λογοτεχνία, τη μουσική, τη γαστρονομία και γενικά τη σημερινή μας ταυτότητα από ό,τι η Επανάσταση του ᾿21. Για όσους είναι σήμερα εξηντάρηδες και πάνω, η Μικρασιατική Καταστροφή δεν ήταν ένα κεφάλαιο ιστορικού βιβλίου· ήταν κομμάτι της συλλογικής τους μνήμης. Αλλοι μεγάλωσαν με διηγήσεις συγγενών για το δράμα της προσφυγιάς, άλλοι έζησαν σε προσφυγικές συνοικίες, άλλοι θυμούνται τις αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού στο ραδιόφωνο: «Ο Τάδε αναζητά την αδελφή του Δείνα, που για τελευταία φορά την είδε στη Σμύρνη την 30ή Αυγούστου του 1922»…
Σε συνεργασία με σωματεία προσφύγων το υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε τον περασμένο Μάρτιο την προετοιμασία μιας τριετίας «Εκδηλώσεων Μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής και του Προσφυγικού Ελληνισμού» (2022-2024). Αναμφίβολα, η Μικρασιατική Καταστροφή αφορά άμεσα τους γόνους των προσφυγικών οικογενειών – όπως η δική μου. Ωστόσο σήμερα, όταν η συλλογική μνήμη των προσφύγων και των απογόνων τους έχει γίνει πια πολιτισμική μνήμη του συνόλου του ελληνισμού, οι ιδέες και οι πρωτοβουλίες για εκδηλώσεις μνήμης δεν θα πρέπει να προέρχονται μόνο από τα προσφυγικά σωματεία. Οι εκδηλώσεις αυτές αφορούν όλους τους Ελληνες.
Μία από τις δράσεις του υπουργείου Πολιτισμού στο πλαίσιο των εκδηλώσεων είναι και η αποκατάσταση των τοιχογραφιών που φιλοτέχνησε ο Φώτης Κόντογλου στην εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους στο Πεδίον του Αρεως. Εκεί βρίσκονται και φορητές εικόνες, κειμήλια των προσφύγων. Αυτή η όντως σημαντική πρωτοβουλία μού δίνει την αφορμή να αναφερθώ στο πιο εκτεταμένο μνημείο της προσφυγιάς, ορατό σε κεντρικό σημείο της Αθήνας και επί δεκαετίες εγκαταλελειμμένο στην τύχη του: στις προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Κτισμένες τη δεκαετία του ᾿30 για να στεγάσουν τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, είναι πραγματικά μνημεία της αρχιτεκτονικής ιστορίας της Ελλάδας. Εργα των Κ. Λάσκαρι και Δ. Κυριακού, αντικατοπτρίζουν τις τότε τάσεις της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Πολύ σωστά το 2009 το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο εισηγήθηκε τον χαρακτηρισμό όλου του συγκροτήματος ως «μνημείου», εμποδίζοντας την κατεδάφιση των περισσότερων από τις οκτώ πολυκατοικίες.
Μελέτες για την ανάπλαση του χώρου υπάρχουν. Οι ιδέες περιλαμβάνουν τη δημιουργία κατοικιών, χώρων φιλοξενίας του νοσοκομείου «Αγιος Σάββας» και Μουσείου Μικρασιατικής Μνήμης και Πολιτισμού». Ωστόσο η υλοποίησή τους δεν έχει δρομολογηθεί. Ταλαιπωρημένες παλιότερα από αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και ιδεοληψίες, και σήμερα από ένα πολύπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς και την αδράνεια της τοπικής αυτοδιοίκησης, οι προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας, με τις ρημαγμένες προσόψεις και τα δοκάρια που σφραγίζουν τα παράθυρα, είναι μια εικόνα μιζέριας στο κέντρο της Αθήνας. Δεν εκπληρώνουν ούτε την αποστολή για την οποία κτίστηκαν και την οποία μπορούν εν μέρει να διατηρήσουν –ως κοινωνικές κατοικίες σε μια ζωντανή συνοικία– ούτε τη λειτουργία που οφείλουν να έχουν –ως ιστορικά τεκμήρια της Ιστορίας, της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής της πρωτεύουσας. Η τριετία των εκδηλώσεων 2022-2024, που είναι αφιερωμένες στον προσφυγικό ελληνισμό, είναι καλή αφορμή για να γίνουν προσπάθειες να ξεπεραστούν τα εμπόδια και να δοθεί, επιτέλους, προτεραιότητα στην ανάπλαση του χώρου.
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.