Το πλήθος ήταν μικρό αλλά το πάθος μεγάλο, στη συγκέντρωση διαμαρτυρίας γονέων στη Λεμεσό. Κραυγές, εικόνες αγίων, συνθήματα και αυτοσχέδιες ομιλίες εναντίον των κυβερνητικών μέτρων (να φορούν μάσκα τα παιδιά στα δημοτικά σχολεία). Ο νεαρός ομιλητής δεν είχε παιδιά, είπε, αλλά θεώρησε «χρέος» του να συμμετάσχει. Κατακεραυνώνοντας τα ΜΜΕ που «φοβίζουν» τον κόσμο, διακήρυξε υψηλόφωνα: «Κολοκοτρώνης, Αυξεντίου, Ιησούς Χριστός […] μίλησαν για ελευθερία και αγάπη». Μια κυρία τσίριξε, με παρατεταμένη έμφαση στα φωνήεντα – «μασόνοι». Συνεπαρμένο από την αντιστασιακή ρητορική, το πλήθος ξέσπασε: «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία».
Τρικυμία εν κρανίω. Ποιος είπε ότι ο παραληρηματικός ανορθολογισμός στερείται φαντασίας; Επινοούν ένα νήμα για να συνδέσουν τρία πρόσωπα-σύμβολα με την πραγματικότητα της πανδημίας. Δεν σκέπτονται ότι αν πραγματικά νοιάζεσαι για τον συνάνθρωπό σου, εμβολιάζεσαι και τηρείς τα περιοριστικά μέτρα, εφόσον έτσι τον προστατεύεις. Οικειώνονται ένα ιστορικό σύνθημα, νοηματοδοτημένο σε διαφορετικά συμφραζόμενα, για να εκλογικεύσουν τη συναισθηματική έκρηξή τους. Δεν τους περνά από το μυαλό ότι για να έχουν ψωμί, για να είναι ανοιχτά τα σχολεία, για να έχουμε τις αυτονόητες ελευθερίες, πρέπει να συγχρωτιζόμαστε δίχως τον φόβο της μόλυνσης – να μην κινδυνεύει, δηλαδή, η δημόσια υγεία.
Η γλώσσα μας διασώζει ετυμολογικά τα θεμελιώδη – κοινωνία σημαίνει μετοχή. Η μετοχή προϋποθέτει ανθρώπους, μεταξύ άλλων, υγειονομικά ικανούς να συμμετάσχουν διά ζώσης σε κοινωνικές δραστηριότητες. Μια κοινωνία μολυσμένων, παύει να είναι κοινωνία. Το βιολογικό ένστικτο της αυτοσυντήρησης υπερτερεί της μετοχικής διάθεσης. Η κοινωνία αποσυντίθεται.
Το παραληρηματικά ανορθολογικό τμήμα των αντιεμβολιαστών είναι, πιθανότατα, το μικρότερο. Αυτοί δεν πείθονται με τον λόγο. Το μόνο που απομένει, αφού όλα τα επιχειρήματα εξαντληθούν, είναι η ράβδος – η νόμιμη κρατική ισχύς. Η εξουσιαστική ταυτολογία είναι το έσχατο επιχείρημα: θα κάνεις αυτό γιατί αυτό η πλειονότητα θεωρεί σωστό. Ξέρω, δεν ακούγεται φιλ-ελεύθερο, αλλά δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν παύει να είναι ένα καθεστώς εξουσίας – έλλογης και νόμιμης, πλην εξουσίας.
Οι πλείστοι αντιεμβολιαστές δεν ιδεολογικοποιούν την άρνησή τους, απλώς φοβούνται. Κατανοητό. Οι φόβοι και οι φοβίες είναι εύλογα ανθρώπινα συναισθήματα. Απαιτούν ορθολογική επεξεργασία, συνήθως με τη βοήθεια άλλων. Εδώ είναι που ο φιλο-εμβολιαστικός λόγος μπορεί να γίνει απερίσκεπτα αφελής και αδικαιολόγητα πατερναλιστικός.
Εβλεπα τις προάλλες τηλεοπτική δημοσιογράφο να παίρνει συνέντευξη από αρνητή του εμβολίου στην Αθήνα. Ο αρνητής ήταν ήρεμος και σοβαρός. Παρακολουθήστε τον διάλογο.
Τα κακά πράγματα που δεν θέλουμε να μας συμβούν, πιστεύουμε αισιόδοξα ότι δεν θα μας συμβούν!
«Φοβάμαι να το κάνω […] Δεν έχω εμπιστοσύνη. Φοβάμαι επιπλοκές». «Γνωρίζεις ότι δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν εμβολιασθεί και δεν έχουν πάθει κάτι;», ρωτά η δημοσιογράφος. «Εχουν πεθάνει, κιόλας», απαντά ο κύριος. «Η συντριπτική πλειοψηφία έχει εμβολιασθεί. Με έχεις απέναντί σου, είμαι μια χαρά. Δεν έχω πάθει κάτι», απαντά η δημοσιογράφος. «Κι εγώ δεν έχω πάθει κάτι που είμαι ανεμβολίαστος. Θέλω να αποκλείσω τη δυνατότητα να είμαι ο ένας που θα πεθάνει στο εκατομμύριο, και αν πάθω κάτι να είναι δική μου επιλογή και όχι επιλογή που θα ακολουθήσω». Οταν πιέζεται, ο αρνητής αποκαλύπτει το γνωστικό υπόστρωμα της άρνησής του: «Η διασπορά είναι εξίσου και από τον εμβολιασμένο και από τον ανεμβολίαστο».
Η δημοσιογράφος δεν αντιλαμβάνεται ότι το θετικό επιχείρημα που βασίζεται στο δείγμα του ενός υγιούς εμβολιασμένου (η ίδια) είναι ανίσχυρο για να υπερνικήσει το φοβικό επιχείρημα που βασίζεται στο δείγμα του ενός υγιούς ανεμβολίαστου (ο συνεντευξιαζόμενος). Είναι θεμιτό να φοβάται κανείς επιπλοκές από το εμβόλιο. Οποιος έκανε εγχείρηση, το έχει βιώσει. Τον φόβο είναι πιθανό να τον δαμάσουμε μόνο αν καταφέρουμε να τον επεξεργασθούμε ορθολογικά.
Πρώτον, είναι χρήσιμο να διαθέτουμε στοιχειώδη γνώση πιθανοτήτων. Σε αυτό, οι πλείστοι υστερούν. Ερευνες δείχνουν ότι δεν είμαστε καλοί στην πιθανολογική σκέψη και, γενικότερα, ο αναριθμητισμός είναι ευρέως διαδεδομένος, παρά το καλό, γενικά, μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού. Πόσοι καταλαβαίνουν λ.χ. τι σημαίνει 90% αποτελεσματικότητα του εμβολίου; Η αποτελεσματικότητα δείχνει πόσο ο εμβολιασμός μειώνει τον κίνδυνο της νόσησης, όχι ότι το εμβόλιο είναι αποτελεσματικό 9 στις 10 φορές. Το γεγονός ότι το εμβόλιο δεν είναι 100% αποτελεσματικό δεν σημαίνει ότι ανεμβολίαστοι και εμβολιασμένοι έχουν την ίδια πιθανότητα σοβαρής νόσησης. Κάθε άλλο. Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι ο ανεμβολίαστος κινδυνεύει 29 φορές περισσότερο από τον εμβολιασμένο να εισαχθεί στο νοσοκομείο.
Δεύτερον, γνωσιακά, το ανθρώπινο μυαλό δυσκολεύεται με την πολυπλοκότητα. Οπως φάνηκε με τον συνεντευξιαζόμενο, στην καθημερινή ζωή ακολουθούμε τη διαισθητική εμπειρία μας, όχι αφηρημένους συλλογισμούς. Θεωρούμε ότι μικρής πιθανότητας γεγονότα δεν θα συμβούν· αδυνατούμε να κατανοήσουμε την εκθετική αύξηση (πώς, π.χ., τα 51 κρούσματα στις ΗΠΑ, στις 23/2/20 έγιναν πάνω από 44.000 ένα μήνα αργότερα)· δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι ένα ασήμαντο γεγονός (π.χ. μια μόλυνση στη Γουχάν) παρήγαγε μια θανατηφόρα πανδημία. Πιστεύουμε αισιόδοξα ότι τα χειρότερα δεν θα συμβούν σε μας, υποκύπτοντας στην «υποκινούμενη συλλογιστική» (motivated reasoning) – τα κακά πράγματα που δεν θέλουμε να μας συμβούν πιστεύουμε ότι δεν θα μας συμβούν!
Ο,τι δυσκολευόμαστε να χειρισθούμε ατομικά, μπορούμε, κατ’ αρχήν, υπό όρους, να αντιμετωπίσουμε συλλογικά. Οι ατομικές μας αδυναμίες υπερκεράζονται από τη σοφία του κεντρικού σχεδιασμού (ναι, σωστά διαβάσατε). Θα επανέλθω.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας( είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.