Η διαχείριση των κοινών –η πολιτική, δηλαδή– περιλαμβάνει τη λήψη αποφάσεων. Πώς πρέπει να οργανώσουμε την εκπαίδευση; Πώς πρέπει να χειριστούμε την πανδημία; Ενώ οι ερωτήσεις φαίνεται να είναι τεχνικές («πώς»), οι απαντήσεις προϋποθέτουν αξιακές παραδοχές. Πίσω από κάθε «πώς» κρύβεται ένα «πρέπει». Δεν υπάρχει αξιακά κενός πραγματισμός, όπως δεν υπάρχει εμπειρικώς κενή αξιολόγηση. Η λήψη αποφάσεων έχει γνωσιακό υπόβαθρο: αποτιμούμε πραγματολογικά την πραγματικότητα και επεμβαίνουμε κανονιστικά να την επηρεάσουμε.
Δεχόμαστε αξιακά, ως νεωτερικοί άνθρωποι, ότι η προστασία της δημόσιας υγείας πρέπει να είναι συλλογική –όχι στενά ατομική– υπόθεση, εξ ου και η σχετική αναφορά σε πολλά Συντάγματα. Η κυβέρνηση καλείται να μεγιστοποιήσει την προστασία της δημόσιας υγείας μέσω συγκεκριμένων πολιτικών (π.χ. κίνητρα για εμβολιασμό, κυρώσεις σε όσους τον αποφεύγουν). Σε μια ζωντανή δημοκρατία είναι αναμενόμενο να υπάρχει πληθυντικότητα απόψεων, τόσο σχετικά με τις υποκείμενες αξίες όσο και με τις πολιτικές που τις υλοποιούν.
Κι όταν διαφωνούμε; Το «δημοκρατικό συνταγματικό κράτος», όπως σωστά παρατήρησε ο καγκελάριος Σολτς, προνοεί τρόπους με τους οποίους επιλύουμε τις γνωσιολογικές διαφορές – αυτό κάνουμε π.χ. στα δικαστήρια. Μέσα από νομιμοποιημένες θεσμικές διαδικασίες, αποφαινόμαστε για την εγκυρότητα αντίπαλων γνωσιακών ισχυρισμών. Οι τάδε λένε ότι τα εμβόλια προστατεύουν. Ο δείνα διαφωνεί. Στην επιστημονική κοινότητα, οι διαφορές συζητούνται. Οι επιστημονικές μέθοδοι και το συναφές ήθος της διαρκούς διερώτησης και διαψευσιμότητας μας βοηθούν να διακρίνουμε τι είναι έγκυρο και τι όχι. Υπό έναν όρο: ότι μας ενδιαφέρει η αλήθεια. Δεν μας ενδιαφέρει απαραίτητα όλους, πάντοτε.
Επιστήμονες ήταν αυτοί που συνέδραμαν κάποτε τις καπνοβιομηχανίες να ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ καπνού και καρκίνου του πνεύμονα, όπως επιστήμονες διεξήγαγαν τα άθλια πειράματα για τη σύφιλη σε μαύρο πληθυσμό, εν αγνοία του, στις ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1930. Ωστόσο, η ιστορία της επιστήμης δείχνει ότι, στις δημοκρατικές κοινωνίες τουλάχιστον, ιδιοτελείς επιστημονικοί ισχυρισμοί ή ανήθικες επιστημονικές πρακτικές τελικά αποκαλύπτονται. Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η δημοκρατία είναι πολύτιμη – η ελευθερία διασφαλίζει συνθήκες γνωσιολογικής εγκυρότητας. Παραδόξως, στις σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης, η γενικευμένη διασπορά της γνώσης δεν οδηγεί απαραίτητα σε συμφωνία αλλά σε σύγχυση και πόλωση. Για εγγενώς επίμαχα θέματα, όσο πιο πολλά ξέρουμε τόσο πιο πολύ διαφωνούμε! Οι λόγοι είναι πολλοί, εδώ θα εξετάσω έναν. Τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, ιδιαίτερα τα εξατομικευμένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν διαχέουν μόνο την έγκυρη γνώση αλλά και την παραπληροφόρηση – ιδιοτελείς δοξασίες, ανέλεγκτους ισχυρισμούς, και ανακριβή δεδομένα.
Ηταν αρκετό ένα άρθρο, το 1998, στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Lancet, για την υποτιθέμενη σχέση του παιδικού εμβολίου MMR με τον αυτισμό, για να φουσκώσει το αντιεμβολιαστικό ρεύμα. Η μετέπειτα κριτική, απαξίωση, και απόσυρση του άρθρου από το περιοδικό δεν απέτρεψε τη ζημιά. Από τη στιγμή που μερικοί γονείς άρχισαν να αμφιβάλλουν για το εμβόλιο, δύσκολα θα μεταπείθονταν.
Το πιο σημαντικό πράγμα που έχουμε να κάνουμε στην πανδημία είναι να διατηρή- σουμε την ορθολογική εγρήγορσή μας.
Ερευνες δείχνουν ότι τα άτομα τείνουν να αποφεύγουν το ρίσκο όταν αυτό είναι άγνωστο, ανεξέλεγκτο και καταστροφικό. Η πρόσληψη του ρίσκου εξαρτάται όχι μόνο από πληροφορίες αλλά και από τη συναισθηματική σχέση του ατόμου με τη ριψοκίνδυνη δραστηριότητα. Τσαρλατάνοι, ιδιοτελείς, ή/και επιτηδευμένα ανορθόδοξοι επιστήμονες ή ναρκισσιστικές διασημότητες εκμεταλλεύονται τη συναισθηματική ροπή. Τα social media τους δίνουν το μεγάφωνο να ακουστούν. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που βλέπουμε: ένα ολιγάριθμο πλην όχι αμελητέο και ιδιαιτέρως θορυβώδες, ενίοτε και βίαιο, αντιεμβολιαστικό κίνημα.
Η παραπληροφόρηση, όταν είναι στοιχειωδώς συγκροτημένη, συνδυάζει τα εξής στοιχεία: (α) υιοθετεί γνωσιακούς ισχυρισμούς ελάχιστων ιδιοτελώς ανορθόδοξων ή εκκεντρικών επιστημόνων, των οποίων οι ισχυρισμοί, ωστόσο, αποδείχθηκαν ανακριβείς ή προβληματικοί, (β) διακινεί ανεπιβεβαίωτες φήμες ή δοξασίες που διατυπώθηκαν δημοσίως, και (γ) εστιάζει αυτο-επιβεβαιωτικά, συνήθως εκτός συμφραζομένων, σε αποφάσεις αρμοδίων φορέων.
Ενδεικτική είναι πρόσφατη επιστολή αντιεμβολιαστών στον υπουργό Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Βρίθει από ανακρίβειες, χαλκευμένες ειδήσεις και στρεβλές ερμηνείες. Ισχυρίζονται π.χ. ότι η Αμερικανική Καρδιολογική Ενωση (ΑΚΕ) δημοσίευσε μελέτη η οποία αναφέρει ότι τα εμβόλια mRNA «αυξάνουν δραματικά» τον κίνδυνο καρδιακής φλεγμονής και, συνεπώς θρόμβωσης, καρδιομυοπάθειας, κ.λπ. Αναληθές. Η ΑΚΕ ως οργανισμός ουδέποτε δημοσίευσε κάτι τέτοιο. Ενας επιστήμονας με εμπορική δραστηριότητα δημοσίευσε περίληψη 319 λέξεων στο περιοδικό της Circulation, χωρίς να κριθεί η πλήρης μελέτη από άλλους επιστήμονες. Η ΑΚΕ, μάλιστα, εξέδωσε «έκφραση ανησυχίας» για την εγκυρότητα των ισχυρισμών της περίληψης (δεν υπάρχουν στοιχεία για τη στατιστική σημαντικότητα, ενώ ο συγγραφέας δεν κατέστησε σαφές ότι μόνο ανεκδοτολογικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν).
Γνωσιολογικά μιλώντας, το πιο σημαντικό πράγμα που έχουμε να κάνουμε στην πανδημία είναι να διατηρήσουμε την ορθολογική εγρήγορσή μας – να αναζητούμε διαρκώς την έγκυρη γνώση, γνωρίζοντας ότι η εγκυρότητα είναι, όπως όλα τα ανθρώπινα, ατελής και μαχητή. Η κριτικά ορθολογική στάση είναι η ηθική στάση.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.