Ως ακροδεξιά τρέλα εξελήφθη το «σχέδιο» του Αυστριακού Χέρμπερτ Κικλ να θεραπεύσει την COVID-19 με βιταμίνη D και το επικίνδυνο κτηνιατρικό παρασιτοκτόνο ινβερμεκτίνη, και ως πυροτεχνικός πολιτικός καιροσκοπισμός η υποκίνηση αντιεμβολιαστικών συλλαλητηρίων. Ομως δεν αποτελεί μια μεμονωμένη ταραχή, στο περιθώριο των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Στη Γερμανία, πάνοπλοι αντιεμβολιαστές σχεδίαζαν τη δολοφονία του πρωθυπουργού της Σαξονίας, στο Βέλγιο οι αρνητές συγκρούονται σχεδόν καθημερινά με την αστυνομία, όπως και στην Ολλανδία, όπου τις αντισυστημικές εκρήξεις πυροδοτεί το ακροδεξιό «Φόρουμ για τη Δημοκρατία». Η «διεθνής» του αντιεμβολιασμού, πίσω από την οποία δολοπλοκούν κυρίως εθνολαϊκιστικά και ακροδεξιά μορφώματα, αλλά και «Ταλιμπάν» όλων των τύπων, σπέρνει την οργή και τη βία. Είναι μια μειονότητα που συνωμοσιολογεί, ενορχηστρώνει βιαιότητες με κρυπτογραφημένες εξτρεμιστικές κραυγές μέσω της πλατφόρμας Telegram, τερατολογεί, όμως επηρεάζει ευρύτερα στρώματα καθώς ενεργοποιεί ξεχασμένα αντανακλαστικά του φόβου. Χωρίς να θίγει πραγματικούς κινδύνους –τις διαδεδομένες πρακτικές γένεσης των πανδημιών, την κλιματική αλλαγή, τους φονταμενταλισμούς–, με τις φρικώδεις φαντασιοπληξίες ιχνογραφεί ανεστραμμένα ένα τσουνάμι επερχόμενου ολέθρου. Διαμορφώνει κοινωνίες του φόβου.
Ο φόβος, εσωτερικός μηχανισμός αντίδρασης στο άγχος που γεννάει η αναμέτρηση με τρέχουσες και μελλοντικές απειλές, μας κρατάει σε εγρήγορση, σώζει ζωές. Ωστόσο ο παγιδευμένος στον φόβο χειραγωγείται εύκολα από τους πάσης φύσεως λαϊκιστές, που κατασκευάζουν δαίμονες (σκοτεινούς ποδηγέτες του κόσμου, πληρωμένους επιστήμονες, διεφθαρμένους κυβερνητικούς). Η εμπρηστική ρητορική ενεργοποιεί τον συναισθηματικό εγκέφαλο, την αμυγδαλή, το σύστημα απόκρισης στις απειλές, το σπίτι του φόβου, πριν η λογική καταφέρει να κόψει την αλυσίδα των γνωστικών στρεβλώσεων, των συναισθηματικών υπερβολών, της παραλυτικής αβεβαιότητας. Κι έπειτα, με έναν τρόπο ζογκλερικό, οι φανφαρόνοι της οργής καταλαγιάζουν το ισοπεδωτικό άγχος, δίνοντας απλές απαντήσεις σε καυτά ερωτήματα. Μια θεωρία συνωμοσίας τακτοποιεί ένα διαταραγμένο σύμπαν, βεβαιώνει ότι τα προβλήματα δεν είναι πολυπλόκαμα, πλατιά, αλλά δημιούργημα μιας δράκας ανθρωπόμορφων τεράτων. Απειθείς προς το αληθές ιδέες, που αγγίζουν.
Μια εξτρεμιστική μειο- ψηφία κερδίζει έδαφος, εκμεταλλευόμενη στυγνά τις αβεβαιότητες που αποσταθεροποιούν τα δυτικά θεμέλια.
Οι συνωμοσιολόγοι εκμεταλλεύονται στυγνά το ότι η ζωή δεν προχωράει πλέον ευθύγραμμα στον ανεπτυγμένο κόσμο, πάνω στους πρότερους σταθερούς οδοδείκτες. Οι άλλοτε ευημερούσες κοινωνίες μοιάζουν να χάνουν το βασικό τους πλεονέκτημα, τη βεβαιότητα της αδιατάρακτης κλιμακούμενης προόδου στην ασφαλέστερη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Και το αναδυόμενο αίσθημα ανασφάλειας, η απορρύθμιση της ζωής, ο περιορισμός σε ένα τοπίο με θολό ορίζοντα ροκανίζουν τη σοφία της ευημερίας, αφήνουν έκθετο τον νου – όλα μοιάζουν εχθρικά.
Η αποσταθεροποίηση των δυτικών κοινωνιών δεν είναι συνωμοσιολογική κατασκευή. Οι αβεβαιότητες ρευστοποιούν τις κοινές βάσεις. Ενώ ακόμη δεν οικοδομείται μια νέα τάξη στοχασμών, μια καινούργια πολιτική φιλοσοφία, κάποια ανθεκτική κοσμοθεωρία που θα διευκόλυνε την κατασίγαση των υπαρξιακών αγωνιών. Το σύμπαν πολλών νέων ανθρώπων καταρρέει. Στάσιμοι μισθοί σε ένα περιβάλλον αυξανόμενου κόστους εκπαίδευσης, στέγασης, ζωής. Εκατομμύρια νέοι μετά τα πρώτα κύματα της πανδημίας παραιτήθηκαν από τις εξουθενωτικές δουλειές τους, από τον άκαρπο μόχθο, τη βιοπάλη που δεν έχτιζε μια οικονομικά στέρεη ζωή. Το φαινόμενο (σύμφωνα με το Bloomberg) στις ΗΠΑ περιγράφεται ως «the great resignation», η «μεγάλη παραίτηση», και στην Κίνα ως «lie flat», «μένω αραχτός». Αραξαν οι 30άρηδες θηρευτές χλωμών ονείρων, «καμένοι» από τον στείρο πυρετό των πιεστικών ωραρίων· 9 π.μ. με 9 μ.μ. έξι ημέρες την εβδομάδα. Ορισμένοι επέλεξαν «μια πιο χαλαρή ζωή κοντά στη φύση, μια απασχόληση με περισσότερο νόημα, έναν υψηλότερο σκοπό». Αλλοι υιοθέτησαν μια αδιάφορη στάση απέναντι στη ζωή. Την άρνηση να εκτεθούν σε νέες ιδέες, την παραίτηση.
Το κλειδί ίσως βρίσκεται στην αποδοχή της αβεβαιότητας, στην επιδίωξη προσαρμογής στις αλλαγές, κατανόησης των πραγμάτων, όχι απόσυρσης από τη ζωή. Κρίσιμος ο διαχωρισμός των κατασκευασμένων από τις πραγματικές απειλές, ο καθημερινός αγώνας κατάκτησης ενός σημείου ισορροπίας. Δεν γίνεται να αφαιρέσεις από το ανθρώπινο γίγνεσθαι την καταστροφή· είναι σαν να μιλάς για επίπεδη Γη. Το μέλλον ενδέχεται να είναι τρομακτικό, αλλά και συναρπαστικό. Γεγονός που εξηγεί γιατί η Ιστορία δεν έχει γράψει ακόμη κανένα τέλος.