«Στην αρχή ξενίζει, μετά λέμε πόσο καλό είναι, αύριο δείχνει πνιγηρό και ξεπερασμένο, μεθαύριο είναι ελεύθερο και κλασικό. Κι αυτή είναι η τυχερή διαδρομή ενός έργου, εκείνη που πιστοποιεί ότι είναι καλό, που το εντάσσει στην κληρονομιά».
Το 2009 στο περιοδικό «Κ» είχαμε παρουσιάσει ένα εκτεταμένο ρεπορτάζ με ανθρώπους του κινηματογράφου και απλούς θεατές που κατέθεταν τη γνώμη τους για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και το έργο του (λίγο πριν από την πρεμιέρα της «Σκόνης του χρόνου»). Η άποψη που παρατίθεται είναι του σκηνοθέτη Σύλλα Τζουμέρκα. Δεκατρία χρόνια μετά (και 10 από τον θάνατο του Θ. Αγγελόπουλου, που συμπληρώνονται αύριο), δεν υπάρχει αμφιβολία: το έργο του έχει τη θέση του στην κινηματογραφική κληρονομιά, ελληνική, ευρωπαϊκή, παγκόσμια. Δεν είναι πολλοί οι Eλληνες «διεθνείς» στον χώρο του πολιτισμού. Πιθανότατα, σήμερα, το σινεμά που υπερασπιζόταν, εξουθενωτικά (για τον ίδιον πρωτίστως) χειροποίητο, ανοιχτό στο φιλοσοφικό στοχασμό, εντοπισμένο στη μεγάλη Ιστορία, «δεσμευμένο» στην ποίηση, να δυσκολευόταν να βρει χρηματοδότηση, να μην μπορούσε να συναντήσει το κοινό των πλατφορμών.
Είναι βέβαιο ότι τίποτα δεν είναι ίδιο από το 2012. Oλα έχουν αλλάξει· η χώρα, ο κόσμος, εμείς. Eστω κι αν ο ίδιος έβλεπε (όπως και τα πλάνα του) σε βάθος πεδίου. Αισθανόταν, και το δήλωνε με κάθε ευκαιρία, ότι «οι ορίζοντες στένευαν για τους νέους», ότι οι σημερινοί πολιτικοί είναι «επαγγελματίες διαχειριστές, που δεν έχουν μια οραματική σχέση με την Ιστορία και το μέλλον», ότι εκείνος επιμένει μέσα «σε ένα είδος ηρωικής απελπισίας».
Επανερχόμαστε στον σκηνοθέτη (παρά το γεγονός ότι οι Τέχνες φιλοξενούν ήδη κείμενο στην 1η σελίδα) γιατί η «επέτειος» άνοιξε απροσδόκητες διαδρομές. Η απόσταση του χρόνου κάνει τα πένθη πιο ήσυχα αλλά και πιο δομικά, καθώς ζυμώνονται με απρόβλεπτα συστατικά ζωής. Οι ενώσεις που δημιουργούνται άλλοτε ανατρέπουν και άλλοτε ενισχύουν παλαιότερες σκέψεις και πεποιθήσεις.
Υπάρχουν όμως και στοιχεία που παραμένουν αταλάντευτα. Οπως το κείμενο του Θ. Αγγελόπουλου, «αντί προλόγου» (με ημερομηνία 8/2/1992), στην έκδοση με το σενάριο της «Μιας αιωνιότητας και μιας μέρας» (από τον Καστανιώτη), για τον τρόπο που γεννιέται μια ιδέα, «η ιδέα μιας ταινίας».
Επιλέγουμε ένα απόσπασμα. Ο «τρόπος», ριζωμένος στην αιωνιότητα, ακλόνητος και νέος, αιφνιδιάζει γιατί δεν αλλάζει. Είναι ο ίδιος. Σαν να μην πέρασε μια μέρα:
Η απόσταση του χρόνου κάνει τα πένθη πιο ήσυχα αλλά και πιο δομικά, καθώς ζυμώνονται με απρόβλεπτα συστατικά ζωής.
«…Εκείνος που θα πει ότι η ιδέα τού γεννήθηκε καθώς κοίταζε ένα δέντρο, θα ’χει πει μια αλήθεια κι ένα ψέμα.
Αλήθεια στο βαθμό που σ’ έναν περίπατο σταμάτησε να κοιτάξει το δέντρο, χωρίς συγκεκριμένη αιτία, και τίποτα δεν έμοιαζε να υποβάλλει τίποτα. Ούτε το σχήμα του δέντρου ούτε το χρώμα ούτε η παλιά πληγή στον κορμό οδηγούσαν σε μια ιδέα.
Ψέμα στο βαθμό που τη στιγμή που σταμάτησε να κοιτάξει το δέντρο, από μια διεργασία υπόγεια, ημερών, μηνών ή χρόνων, που γινόταν μυστικά μέσα του, μια φράση ακουσμένη τυχαία στο δρόμο πριν καιρό ή διαβασμένη σε βιβλίο, μια ασήμαντη είδηση στις εφημερίδες, μια εικόνα ναρκωμένη ή κοιμισμένη στο βάθος της αποθήκης εικόνων που έχει ο καθένας, ανασύρθηκε ξαφνικά, μεταμορφωμένη, εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Η στιγμή έγινε έτσι απροσδόκητα προνομιακή συνάντηση με το ανείπωτο.
Το δέντρο δεν είχε παίξει κανένα ρόλο. Ηταν αθώο.
(…) Η περίοδος που προηγείται του γραψίματος ενός σεναρίου είναι μια περίοδος υγρασίας, με παράξενες μεταβλητές, φαινομενικά αδικαιολόγητες ευαισθητοποιήσεις.
Εναλλαγές αφηρημάδας και ωριμότητας. Είναι μια περίοδος διπλής ζωής. Το θορυβώδες μέρος του εαυτού σου ζει την καθημερινότητα όπως πάντα, ενώ το αθόρυβο πλέκει μυστικά, με υλικά αόρατα, αυτό που κάποτε ωριμάζοντας θα βγει στην επιφάνεια, σε ώρα ανύποπτη, διασχίζοντας με καταπληκτική ευκολία όλα τα φίλτρα της καθημερινότητας. Εκείνος που θα πει ότι η ιδέα μιας ταινίας του γεννήθηκε καθώς κοίταζε ένα δέντρο, λέει αλήθεια».