Υπάρχει μια έκφραση στα αγγλικά, η «μυστική σάλτσα». Χρησιμοποιείται για να περιγράψει το πώς μια ελάχιστη παρέμβαση μπορεί να απογειώσει μια συνταγή. Και είναι μυστική, γιατί η αξία της είναι ανυπολόγιστη. Η έκφραση αυτή έχει ενδιαφέρον διότι παραπέμπει σε ένα είδος σοφίας που προκύπτει περίπου μαγικά μέσα από την υπέρβαση των αυτοματισμών και της τυποποποίησης.
Αναλογίστηκα τη μυστική σάλτσα καθώς η προβολή της τηλεοπτικής σειράς «Καταστροφές και θρίαμβοι» ολοκληρωνόταν και γινόταν σταδιακά φανερό πως είχε καταφέρει να επικοινωνήσει με ένα μεγάλο κοινό, επιτυγχάνοντας μάλιστα ένα επίπεδο ψυχικής ταύτισης μαζί του, που με ξάφνιασε πραγματικά και ευχάριστα. Ετσι, θυμήθηκα πως όταν ξεκινούσα τη διαδικασία της μεταφοράς ενός βιβλίου ιστορικού περιεχομένου στην τηλεοπτική οθόνη, είχα αναρωτηθεί αν θα ήταν δυνατό ένα αποτέλεσμα που να είναι έγκυρο και ταυτόχρονα συναρπαστικό, ορθολογικό στη συγκρότησή του, αλλά και προσβάσιμο στο συναίσθημα. Επιστρέφω λοιπόν στο αρχικό ερώτημα: πώς αυτό έγινε εφικτό; Η απάντηση προϋποθέτει ένα άλλο ερώτημα: τι προσδοκούσα από το βιβλίο και τη σειρά;
Η απάντηση είναι απλή: Δεν επεδίωξα μια εγκυκλοπαιδική παραγωγή παραγεμισμένη με ιστορικά γεγονότα ούτε ένα ακαδημαϊκό δοκίμιο. Με ενδιέφερε πάνω απ’ όλα να κατανοήσω το παρόν και να αφουγκραστώ το μέλλον μέσω ενός οδοιπορικού στο παρελθόν μας – να σκιαγραφήσω δηλαδή ένα συνεκτικό αφήγημα για τη σύγχρονη συλλογική μας ταυτότητα και τον συλλογικό μας βίο.
Το αφήγημα με το οποίο πορευτήκαμε ως κοινωνία έως πρόσφατα, για περίπου πενήντα χρόνια, θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα κράμα επιτευγμάτων και ηρωισμών του απώτατου και απώτερου παρελθόντος που διδασκόμαστε κυρίως στο σχολείο και μιας περιγραφής ενός μίζερου πρόσφατου παρελθόντος, όπου υιοθετούμε τον ρόλο του θύματος: των άλλων (κυρίως των ξένων) και του κακού μας ριζικού (που μας κάνει να διχαζόμαστε και να αποτυγχάνουμε). Η μυστική σάλτσα που έδεσε αυτό το αφήγημα και του έδωσε δύναμη και διάρκεια υπήρξε η θεοποίηση της ήττας. Με τρόπο σχεδόν μαζοχιστικό (και συνοδεία της εκπληκτικής ποίησης του Γιάννη Ρίτσου και της μοναδικής μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη), διυλίζαμε περηφάνια από τις αποτυχίες μας. Η μεγάλη κρίση που ξέσπασε το 2010 υπήρξε η αποκορύφωση, αλλά συνάμα και το κύκνειο άσμα αυτού του αφηγήματος. Μετά το 2015, η προσδοκία για κάτι νέο ήταν σαφής.
Ενα αφήγημα μπορεί να γίνει συλλογικό κτήμα και να εκπέμψει εμψυχωτική παραίνεση δίχως να στρογγυλο- ποιεί, να ισοπεδώνει ή να ευτελίζει.
Οταν ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο μου, το 2014, συναισθανόμουν την ύπαρξη μιας τέτοιας προσδοκίας. Αναζητώντας τα αίτια της πρόσφατης καταστροφής μας, οδηγήθηκα στην ψηλάφηση των προηγουμένων. Ομως, μια ανάγνωση της Ιστορίας μας που αναλωνόταν μόνο στην αλυσίδα των καταστροφών και των αδιεξόδων μας, όπως επέβαλλε η πνευματική κοινοτοπία ώς τότε, ήταν εντελώς ασύμβατη με τη μεγάλη και πραγματική πρόοδο που είχε επιτύχει η χώρα στη σύγχρονη ιστορική της πορεία. Αυτή, λοιπόν, η εντελώς προφανής αντίφαση (που για να γίνει όμως προφανής απαιτούσε την απομάκρυνση από τον ελληνικό εξαιρετισμό και την ένταξη της ελληνικής περίπτωσης σε ένα συγκριτικό πλαίσιο) αποτέλεσε το εφαλτήριο της προσέγγισής μου. Ολα τα υπόλοιπα, η καταγραφή των «θριάμβων» και η σύνδεσή τους με τις «καταστροφές», ακολούθησαν εύκολα.
Πού θέλω να καταλήξω; Πως κάποιες φορές η ουσία βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, αλλά ενώ τη βλέπουμε, την προσπερνούμε αγνοώντας την. Και πως γι’ αυτό, όταν την ανακαλύψουμε, την αγκαλιάζουμε. Πως η μετάδοσή της δεν απαιτεί μανιέρα περίπλοκη, δυσνόητη ή μελοδραματική. Πως η καθαρότητα της περιγραφής ενισχύεται όταν η πρόθεση είναι αφαιρετική, η ματιά ορθολογική και η περιγραφή ελκυστική. Και πως, εντέλει, ένα αφήγημα μπορεί να γίνει συλλογικό κτήμα και να εκπέμψει εμψυχωτική παραίνεση δίχως να στρογγυλοποιεί, να ισοπεδώνει ή να ευτελίζει. Αυτή είναι η μυστική μου σάλτσα.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.