Η «αντιπολεμική» συναυλία στο Σύνταγμα την περασμένη Δευτέρα, οι φοιτητικές αφίσες στα ΑΕΙ που καταγγέλλουν μονομερώς τη Δύση για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και μερικοί ελληνικοί ιστότοποι δημιουργούν την εντύπωση φιλορωσικού «ρεύματος» στην ελληνική κοινωνία. Ο Ν. Κωνσταντάρας ανέλυσε σχετικά στοιχεία στην «Καθημερινή» της περασμένης Κυριακής, εντοπίζοντας και τις αντιφάσεις τους. Το πώς δηλαδή στην έρευνα τoυ Pew (Ιούνιος 2021) πολλοί Ελληνες, αναλογικά περισσότεροι από άλλους Ευρωπαίους, υποστηρίζουν τον Βλαντιμίρ Πούτιν και ταυτόχρονα προτιμούν τη δυτικού τύπου δημοκρατία, χωρίς όμως ισχυρή επιρροή της Δύσης. Είναι όμως μεγάλη η φιλορωσική μερίδα στην Ελλάδα; Εμφανώς υπέρ της Ρωσίας έχουν ταχθεί ελάχιστοι, ακροδεξιοί, πολιτικοί (Κ. Βελόπουλος, Ηλ. Κασιδιάρης). Εμμέσως το έχουν κάνει μερικοί αρθρογράφοι-νοσταλγοί της Σοβιετικής Ενωσης ή φανατικοί στον αντιαμερικανισμό τους.
Υπάρχουν αντιφατικά εμπειρικά στοιχεία για το θέμα. Το 2019, έρευνα του ΕΛΙΑΜΕΠ και του Πανεπιστημίου Μακεδονίας για τις αμοιβαίες αντιλήψεις Ελλήνων και Αλβανών στο διεθνές πλαίσιο (συντονιστής: Ιω. Αρμακόλας) περιλάμβανε ερώτηση για το ποιος είναι ο «καλύτερος φίλος» της Ελλάδας μεταξύ διαφόρων χωρών. Οι περισσότεροι (36%) απάντησαν «καμία χώρα» ή δεν είχαν γνώμη. Το 30% απάντησε ότι είναι η Γαλλία, ενώ μόλις το 5% η Ρωσία. Ωστόσο, σε έρευνα της Pulse ο Πούτιν είχε αναδειχθεί ο τρίτος δημοφιλέστερος ξένος ηγέτης, μετά τους Εμανουέλ Μακρόν και Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ («Η Καθημερινή», 15.10.2018).
Μετά τη ρωσική εισβολή, έγιναν τρεις σχετικές έρευνες κοινής γνώμης. Η πρώτη, της ProRata («Εφημερίδα των Συντακτών», 4.3.2022), περιλάμβανε ερώτηση για το ποιος ευθύνεται για την κατάσταση στην Ουκρανία. Το 47% απάντησε ότι όλοι (Ρωσία, Ουκρανία, Ε.Ε. και ΗΠΑ) έχουν μερίδιο ευθύνης, ενώ το 29% απέδωσε την ευθύνη κυρίως στη Ρωσία και το 17% κυρίως στις ΗΠΑ. Η δεύτερη, της Ιnterview για λογαριασμό της Politic, περιλάμβανε ερώτηση για το αν οι Ελληνες υποστηρίζουν τους Ρώσους ή τους Ουκρανούς (in.gr και protothema.gr, 8.3.2022). Μόνο το 15% υποστηρίζει τους Ρώσους, ενώ το 51% τους Ουκρανούς και οι υπόλοιποι κανέναν. Η τρίτη, της Euroskopia («Εφημερίδα των Συντακτών», 14.3.2022), έγινε σε έξι ευρωπαϊκά έθνη. Οι Ελληνες δεν αποδέχονται μεν τη ρωσική εισβολή (60% των ερωτώμενων), αλλά, σε σύγκριση με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους, δείχνουν μακράν τη μεγαλύτερη «κατανόηση» (34%) απέναντι στην εισβολή. Μόνο το 5% αποδέχεται την εισβολή.
Με ποιο σκεπτικό μια μειοψηφία, έστω, των Ελλήνων υποστηρίζει τη Ρωσία ή της δείχνει κατανόηση; Θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τη στάση των πολλών από τις τυχόν φιλορωσικές κομματικές, επιχειρηματικές, εκκλησιαστικές ή δημοσιογραφικές ελίτ. Σε αυτές περιλαμβάνονται όσοι υπηρετούν κάποια κομματική, επιχειρηματική ή ξένη κρατική ατζέντα, ευνοϊκή προς τη Ρωσία. Εδώ ενδιαφέρουν οι υπόλοιποι, που δεν ανήκουν στις ελίτ, αλλά πείθονται από τουλάχιστον τρία επιχειρήματα.
Το πρώτο επιχείρημα είναι ότι η Δύση προκάλεσε τη Ρωσία να επέμβει στρατιωτικά. Δηλαδή, δεν ευθύνεται η Ρωσία. Η Δύση έχει ανάγκη από νέες αγορές, π.χ., με την ενσωμάτωση της Ουκρανίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.), ενώ ειδικά οι πολεμικές βιομηχανίες επιδιώκουν νέα κέρδη. Ως προς αυτά, ίσως έχει παρεξηγηθεί η φύση του δυτικού καπιταλισμού. Αυτός σήμερα, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, επιζητεί σταθερότητα. Δεν βρισκόμαστε στον 19ο αιώνα, όταν η αποικιοποίηση μακρινών περιοχών προσέφερε στον τότε ευρωπαϊκό καπιταλισμό ευκαιρίες ανάπτυξης. Σήμερα, γιατί η πρόκληση πολέμου τόσο κοντά στη μεγαλύτερη ενιαία αγορά του κόσμου, δηλαδή την Ε.Ε., θα συνέφερε τη Δύση; Επιπλέον, ο δυτικός καπιταλισμός προσπαθεί να εξισορροπήσει τον ανερχόμενο κινεζικό καπιταλισμό. Τι θα κέρδιζε η Δύση με το να εμπλακεί σε διένεξη, για χάρη της Ουκρανίας, με τη Ρωσία, έναν σημαντικό εμπορικό εταίρο (από τον οποίο εξαρτάται ενεργειακά η ευρωπαϊκή βιομηχανία) και εν δυνάμει σύμμαχο στον ανταγωνισμό εναντίον της Κίνας;
Ο έντονος φιλορωσισμός ορισμένων ελίτ διαφέρει πολύ από τον μικρότερο φιλορωσισμό της ελληνικής κοινωνίας.
Δεύτερο επιχείρημα είναι ότι το ΝΑΤΟ ως στρατιωτική συμμαχία είναι εκ φύσεως επεκτατικό. Εικάζεται ότι το ΝΑΤΟ επιδιώκει ήδη από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, το 1991, να περικυκλώσει τη Ρωσία. Θα μπορούσε το ΝΑΤΟ να μην έχει δεχτεί ανατολικοευρωπαϊκές χώρες ως μέλη του. Είναι αμφίβολο αν αυτό θα είχε αποτρέψει τη Ρωσία, επί Βλαντιμίρ Πούτιν, να επέμβει στρατιωτικά σε άλλες χώρες της περιφέρειάς της (απαράδεκτες ρωσικές εισβολές στη Γεωργία το 2008, στην Κριμαία το 2014, στην Ουκρανία το 2022). Η Ρωσία έχει σύνορα με πάρα πολλές χώρες, από τις οποίες μόνο τρεις είναι μέλη του ΝΑΤΟ: Εσθονία, Λετονία και –στον Αρκτικό Κύκλο– Νορβηγία. Εξαιρείται μια μικρή σφήνα ρωσικής επικράτειας στο Καλίνινγκραντ, μεταξύ Λιθουανίας και Πολωνίας. Δηλαδή, σήμερα δεν έχει περικυκλώσει το ΝΑΤΟ τη Ρωσία. Και δεν θα το επιχειρήσει, αφού κατά το καταστατικό του, για προσθήκη νέου μέλους στη Συμμαχία απαιτείται ομοφωνία των 30 μελών του. Παραμένει απίθανο, δεδομένης της αντίθεσης της Ρωσίας σε αυτήν την προοπτική, οι 30 νατοϊκές χώρες να συμφωνήσουν για ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Η Ουκρανία, παρά τις αρχικές συζητήσεις του 2008, δεν είναι στον προθάλαμο του ΝΑΤΟ.
Το τελευταίο επιχείρημα είναι ότι η Ελλάδα πρέπει να τηρήσει ουδέτερη στάση, λόγω των διενέξεων της με την Τουρκία και λόγω των θερινών εισπράξεων από τους Ρώσους τουρίστες. Λησμονείται έτσι ότι ήδη είναι στενότατες οι σχέσεις Ρωσίας – Τουρκίας. Η Ρωσία δεν παίρνει θέση υπέρ της Ελλάδας στο Κυπριακό. Και ποιος ξεχνάει την απέλαση Ρώσων διπλωματών το 2018 από την τότε ελληνική κυβέρνηση λόγω της υπερκινητικότητάς τους στη Βόρεια Ελλάδα; Ο δε τουρισμός, εδώ και χρόνια, δεν στηρίζεται στους Ρώσους. Ενδεικτικά, το 2013 οι τουριστικές αφίξεις από τη Ρωσία στην Ελλάδα έφταναν το 1,3 εκατ., αλλά ήδη το 2019 είχαν μειωθεί σε 583.000 («Η Καθημερινή», 27. 2. 2022).
Συνοπτικά, διαφέρει πολύ ο έντονος φιλορωσισμός ορισμένων ελίτ από τον μικρότερο φιλορωσισμό της ελληνικής κοινωνίας. Χρήσιμη επ’ αυτού είναι η διάκριση του όποιου φιλορωσισμού από τον διάχυτο αντιδυτικισμό. Ο αντιδυτικισμός, πράγματι ισχυρός για ιστορικούς και θρησκευτικούς λόγους στην Ελλάδα, είναι σύνολο ιδεών ευρύτερο από τον φιλορωσισμό. Από τον αντιδυτικισμό μάλλον, παρά από τον φιλορωσισμό, απορρέουν τα τρία παραπάνω επιχειρήματα υπέρ της «κατανόησης» της ρωσικής εισβολής και οι φρούδες ελπίδες για υποστήριξη των θέσεων της Ελλάδας από τη Ρωσία στην Ανατολική Μεσόγειο και του ελληνικού τουρισμού από τους Ρώσους ταξιδιώτες.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.