Ο «τέταρτος τοίχος» είναι όρος, θεατρικός και κινηματογραφικός. Περιγράφεται ως μια νοητή επιφάνεια η οποία «οριοθετεί τη θεατρική ή κινηματογραφική δράση σε σχέση με τον θεατή που την παρακολουθεί. Αν θεωρήσουμε ότι οι ηθοποιοί είτε στο θέατρο είτε στον κινηματογράφο βρίσκονται ανάμεσα σε τέσσερις τοίχους, οι τρεις από αυτούς είναι πραγματικοί και ο τέταρτος είναι “διάφανος” ως προς τον θεατή, επιτρέποντάς του να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα, και “αδιαφανής” ως προς τους ηθοποιούς οι οποίοι αγνοούν την ύπαρξη του κοινού».
Στα περισσότερα βίντεο που κυκλοφορούν από τις βομβαρδισμένες ουκρανικές πόλεις, τα σπίτια που αποτυπώνονται –τα πρώην σπίτια, για την ακρίβεια– είναι «διάφανα». Εκατομμύρια χρήστες του Διαδικτύου ή τηλεθεατές μπορούν να διακρίνουν τα ίχνη μιας κατεστραμμένης κανονικότητας. Υπνοδωμάτια, καθιστικά, κουζίνες, διάδρομοι, έπιπλα, διακοσμητικά, προσωπικά αντικείμενα, ανάκατα με στάχτες και μπάζα. Παρακολουθούμε έναν ηλικιωμένο άνδρα στον 1ο ή 2ο(;) όροφο μιας πολυκατοικίας, χωρίς πρόσοψη, να ψάχνει μέσα στα συντρίμμια για να περιμαζέψει ό,τι απέμεινε «σε ένα σπίτι που πλέον έχει τρεις τοίχους καθώς ο τέταρτος έχει καταρρεύσει», όπως περιγράφει το ρεπορτάζ. Κίεβο, ξημερώματα μιας μέρας μέσα στην εβδομάδα, ύστερα από έναν ακόμη ρωσικό βομβαρδισμό.
Σε ένα άλλο βίντεο μια κυρία τραβάει το προστατευτικό κάλυμμα από το μεγάλο, λευκό πιάνο που είναι γεμάτο στάχτη και σκόνη. Εμενε σε ένα όμορφο, όπως δείχνουν τα απομεινάρια του, σπίτι, νότια του Κιέβου. Μια βόμβα, σε μικρή απόσταση, διέλυσε ό,τι είχε τη θέση του στην καθημερινότητα της οικογένειας. Ενας καναπές μισοκατεστραμμένος, ένα παιδικό δωμάτιο με περιτρίμματα παιχνιδιών, γυαλιά από σπασμένα τζάμια στη θέση του δαπέδου, η «θέα» ανεμπόδιστη στον κήπο. Η κυρία –διαβάζουμε– είναι επαγγελματίας πιανίστρια, 48 ετών, μητέρα δύο παιδιών. Κάθεται στο πιάνο και ξεκινάει να παίζει μια μελωδία, εκεί, στο μέσον του πουθενά, που πριν από λίγη ώρα είχε ακριβείς συντεταγμένες και διεύθυνση. Η κόρη της δημοσίευσε το βίντεο στο TikTok, και έγινε viral. «Το πρωί, η μητέρα με τον αδερφό μου πήγαν στην αγορά και εγώ ήμουν στην κουζίνα κι έφτιαχνα πάνκεικς», γράφει η κοπέλα. «Δεν άκουσα κανέναν θόρυβο, απλώς είδα ξαφνικά ένα μαύρο σύννεφο στα δεξιά μου. Μετά την έκρηξη, όλα έγιναν στάχτες και συντρίμμια». Εξηγεί ότι η μητέρα της «άρχισε να παίζει, όχι για να χαλαρώσει, αλλά για να μαζέψει τις σκέψεις της και να αποχαιρετήσει το σπίτι, να θυμηθεί τις ωραίες στιγμές που ζήσαμε εκεί».
Oταν το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο βίαια, βάρβαρα, καταστροφικά, πώς ξαναχτίζεται το αναγκαίο, για να συνεχιστεί η ζωή, χώρισμα;
Ο «τέταρτος τοίχος» στο θέαμα διαχωρίζει τον δραματικό κόσμο των ηρώων από τον πραγματικό του κοινού. Πόσο όμως η δική μας ασφαλής πραγματικότητα μπορεί να συμμετάσχει σε αυτό το δράμα σε εξέλιξη εκατομμυρίων ανθρώπων, που υφίστανται τις συνέπειες της ρωσικής εισβολής; Οταν ο τοίχος καταρρέει και γινόμαστε κοινωνοί ενός προσωπικού δρομολογίου, άλλοτε εν γνώσει των πασχόντων άλλοτε εν αγνοία τους, μπορούμε να μιλήσουμε για «αλληλεπίδραση»; Εκείνοι προσπαθούν να απευθυνθούν σε εμάς και εμείς συμπάσχουμε «αόρατοι». Η διαφάνεια και η αδιαφάνεια του «τέταρτου τοίχου» μετακινείται, η συγκίνηση αυξάνεται κατακόρυφα, το ίδιο και ο θυμός, το έργο που γράφεται καθημερινά είναι ένα συνεχές σφυροκόπημα χωρίς διαφαινόμενο «φινάλε». Μόνο εικασίες και επιθυμίες.
Εν τω μεταξύ, εκατοντάδες τοίχοι, που διαφύλασσαν πολλαπλάσιες προσωπικές ζωές, οι οποίες ελάχιστα διαφέρουν από μια συνηθισμένη ρουτίνα, με πρωινό ξύπνημα με ή χωρίς πανκέικς, διαδρομές στη δουλειά, επιστροφή, φαγητό στο τραπέζι ή στον καναπέ μπροστά από μια οθόνη, παραλλαγές στο ίδιο μοτίβο, δεν υπάρχουν πια.
Στο θέαμα ο «τέταρτος τοίχος» καταλύεται από άποψη, του συγγραφέα ή του σκηνοθέτη. Οταν όμως οι βόμβες ορίζουν το σενάριο και το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο βίαια, βάρβαρα, καταστροφικά, πώς ξαναχτίζεται το αναγκαίο, για να συνεχιστεί η ζωή, χώρισμα; Πώς τα όρια επαναχαράσσονται, πώς ο κόσμος ξαναβρίσκει τον ρυθμό του; Δεν αρκεί το βιος για να ξαναστηθεί ο ρυθμός.
