Επίμονοι αντιρρησίες
Τα τελευταία χρόνια, σε εγχώριο και διεθνή Τύπο, έχουν γραφτεί εκατοντάδες άρθρα σχετικά με το χιούμορ που αλλάζει, καθώς αλλάζουμε κι εμείς οι ίδιοι μαζί με τα ήθη μας και την αντίληψη του εαυτού μας. Το αστείο δεν εξαφανίζεται, αλλά προσαρμόζεται στις παραδοχές που με κόπο έχουμε επιτύχει σε ό,τι αφορά το συστημικό μίσος, τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και τον σεβασμό στη διαφορετικότητα: υπάρχουν πολλοί τρόποι να κάνει κανείς χιούμορ, αλλά ίσως τελικά μερικές θεματικές να παράγουν περισσότερα δάκρυα απ’ ό,τι γέλια· ίσως το γέλιο εξ αφορμής ενός εγγενούς ανθρώπινου χαρακτηριστικού ή ενός φρικιαστικού κοινωνικού φαινομένου να διαιωνίζει προβλήματα περισσότερο απ’ όσο τα εκτονώνει. Ο διάλογος είναι ανοιχτός και δεν σταματάει να δίνει κίνητρα για αναστοχασμό. Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι παραμένουν πεισματικά ασυγκίνητοι και αμετανόητα ίδιοι. Ετσι, στη νέα τηλεοπτική σειρά του δημοφιλούς κωμικού Μάρκου Σεφερλή, που έκανε πρεμιέρα την προηγούμενη εβδομάδα, δεν γινόταν να μην ακούσουμε αστεία, μεταξύ άλλων, για τον βιασμό και, φυσικά, για τους γκέι. Το αναμενόμενο δεν παύει να είναι στενάχωρο.
Ατομική ευθύνη
Η πειθώ έχει όρια. Δεν μπορείς να πείσεις κάποιον να σταματήσει να γελάει με ό,τι τον υποβαθμίζει πνευματικά ή με ό,τι πληγώνει συναισθηματικά κάποιον αδύναμο, όπως δεν μπορείς να πείσεις όποιον εμπνέεται μόνο από τα στερεότυπα να εμπνευστεί από κάτι πιο βαθύ, εποικοδομητικό και πρωτότυπο. Ο,τι κι αν μας αρέσει να πιστεύουμε για τη δύναμη του καλού παραδείγματος ή της θετικής επιρροής, η αλήθεια είναι ότι, από ένα σημείο κι έπειτα, υπεύθυνοι για τη διανοητική μας πρόοδο είμαστε μόνο εμείς. Υπό αυτή την έννοια, δεν έχουν ιδιαίτερο νόημα οι κατηγορίες που εκτοξεύονται εναντίον του Μάρκου Σεφερλή. Ο άνθρωπος κάνει αυτό που ξέρει: εύπεπτο καλαμπούρι στη βάση παγιωμένων ιδεολογικών και αισθητικών αντιλήψεων, το οποίο ικανοποιεί μια πλατιά μάζα ανθρώπων με απλοϊκές προσλαμβάνουσες. Δεν έχει δόλο. Δεν προσποιείται κάτι που δεν είναι. Χρησιμοποιεί το υλικό και την τεχνογνωσία που κατέχει και προσφέρει το προϊόν που τον ικανοποιεί σε ένα κοινό που το ζητάει. Είναι μια τίμια συναλλαγή που δεν αποσκοπεί σε κάτι, παρά μόνο στη συνέχισή της. Θεωρητικά, αν σε κάποιον δεν αρέσει, μπορεί να γυρίσει το βλέμμα του αλλού.
Χρέος του influencer
Το πρόβλημα είναι ότι η προσωπική αίσθηση του χιούμορ, εν προκειμένω αυτή που «φαρδαίνει» τις ανισότητες και ρίχνει αλάτι σε πληγές, είναι κάτι παραπάνω από προσωπική υπόθεση όταν το λαϊκό της έρεισμα είναι τόσο μεγάλο όσο, για παράδειγμα, του Μάρκου Σεφερλή. Ο Μάρκος Σεφερλής δεν είναι απλώς ένας αναγνωρίσιμος τύπος που κάνει με επιτυχία μια δουλειά δημοσίου ενδιαφέροντος· είναι ένας εξωφρενικά και διαχρονικά επιτυχημένος επαγγελματίας που έχει διαμορφώσει το χιούμορ μιας γενιάς – ενώ συνεχίζει να επηρεάζει σημαντικά και τις επόμενες. Είναι ένα σπάνιο παράδειγμα επιδραστικού ανθρώπου –αληθινά και μετρήσιμα επιδραστικού, όχι «ινσταγκραμικά»–, πράγμα που σημαίνει ότι οι ιδέες του παύουν να αποτελούν ατομικές ιδέες, αλλά μετουσιώνονται σε λόγο, άποψη και κουλτούρα πολλών ακόμη. Είτε του αρέσει είτε όχι, φέρει ευθύνη για όσα διακηρύσσει, γιατί οι ιδέες που μεταχειρίζεται δρουν πολλαπλασιαστικά. Με λίγα λόγια, ακόμη κι αν ο ίδιος είναι ένα αξιαγάπητο άτομο απαλλαγμένο από προκαταλήψεις και μικροαστικά μίση, οφείλει να εξετάσει τη δουλειά του ανεξάρτητα από τον ιδιωτικό εαυτό του: σημασία δεν έχει τι πιστεύουμε για αυτό που λέμε, αλλά τι πραγματικότητες δημιουργεί ή ενισχύει ο λόγος μας όταν φύγει από εμάς.
Αρρύθμιστο πεδίο
Η μεγαλύτερη ευθύνη, πάντως, για ένα τηλεοπτικό θέαμα δεν ανήκει σε εκείνον που παίζει στην τηλεόραση, αλλά σε αυτόν που του παρέχει την πλατφόρμα. Ο καθένας μπορεί να λέει και να πιστεύει ό,τι θέλει, αλλά οι έχοντες την εξουσία της μαζικής πρόσβασης σε συνειδήσεις είναι απαραίτητο να φιλτράρουν με προσοχή ό,τι διέρχεται από τη σφαίρα της επιρροής τους. Τα κανάλια οφείλουν να λειτουργούν με ηθικούς κανόνες και οι κανόνες αυτοί οφείλουν να ανανεώνονται διαρκώς ώστε να προστατεύουν όσο το δυνατόν περισσότερους θεατές. Είναι θέμα ρεαλισμού και πολιτισμού: το να μην παρουσιάζεις δύο γκέι άτομα ως καρικατούρες, δηλαδή το να αρνηθείς να απομειώσεις την ανθρώπινη υπόστασή τους σε απανθρωποποιημένο ρόλο, δεν είναι επιταγή της πολιτικής ορθότητας, αλλά της πραγματικότητας και του ανθρωπισμού. Η ζωή είναι πολύ διαφορετική από τις κλισέ απεικονίσεις και οι κλισέ απεικονίσεις καταδικάζουν τους απεικονιζόμενους σε μια λούπα εμπαιγμού και υποτίμησης.
Αυτοκριτική και αυτοπεριορισμός
Δύσκολα μπορεί κανείς να εντοπίσει κάποιον που, κοιτώντας πέντε ή δέκα χρόνια πίσω, δεν αισθάνεται άβολα για κάτι που είπε ή έκανε. Η αλλαγή, όμως, δεν είναι μειονέκτημα και η αποκήρυξη παλιών ιδεών δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως ταμπού ή ήττα. Οσο περισσότερα καταλαβαίνουμε τόσο περισσότερο μεταβάλλουμε τη θέση μας απέναντι στους ανθρώπους. Αλλά για να καταλάβουμε, πρέπει που και που να σωπαίνουμε. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ίδιες αντοχές στο χιούμορ μας. Δεν θα χαθεί ο κόσμος αν αφήσουμε τους πληγωμένους στην ησυχία τους.